Қазақстан - өркениетаралық диалогтың бастамашысы

Айқын: 18.04.2012

Қайрат Мәми өткен жылы 15 сәуірде Елбасының ұсынысымен, төртінші сайланған Парламенттің IV сес­сия­сындағы Сенаттың алғашқы отырысында Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының төрағасы болып сайланған еді. Арада сынаптай сырғып бір жыл өте шығыпты. Осы орайда редакция алқасы Сенат төрағасымен аталған конституциялық статустағы қызметіндегі бір жыл ішінде көңілге түйген ой-пікірімен бөлісуін өтінгенмен, жұмыс кестесінің тығыздығына байланысты мүмкін болмап еді. Таяуда Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің IV съезін әзірлеу мен өткізу жөніндегі Мемкомиссияның отырысынан кейін көптен күткен сұхбаттың сәті түсті. Әңгіме форумға дайындық барысы тақырыбымен өрбіді.

«Адамзаттың таңдауы - бейбітшілік пен келісім»

- Әлемдік және дәстүрлі діндер съезіне са­наулы күндер қалды. Биылғы форумға әзір­лік барысы қандай және осы жолғы бас­қосу­дың ерекшелігі неде болады деп ойлайсыз?
- Оныңыз рас. Әлемдік және дәстүрлі діндер съезі өтетін күнге бір жарым айға же­­тер-жетпес уақыт қалды. Қазір форум­ның жұ­мысын ұйымдастыруға қатысты да­­йын­дық жұмыстары қызу жүріп жатыр. Ел­­ба­сының Өкімімен құрылған Мемлекет­тік ко­миссияның таяуда Әлемдік және дәс­түрлі діндер лидерлерінің IV съезін әзір­леу мен өткізу жөніндегі отырысын өткіз­генінен хабардар шығарсыз. Съезге да­йын­дық жұ­мыстарын пысықтауға арналған оты­рысқа бірнеше министрліктер мен ме­кеме бас­шы­лары қатысып, ұйымдас­ты­ры­луына бай­ланысты мәселелердің ауқы­­мы кеңінен талданып, атқарылуға тиісті мін­деттер анық­­талып, нақты тапсырмалар берілді.
Ал биылғы басқосудың ерекшелігіне ке­лер болсақ, Президентіміз Нұрсұлтан На­зарбаевтың ұсынысына сай және III съездің ұйғарымымен осы форумда дін ли­дерлерiнің Кеңесі құрылмақ. Бұл Ке­ңес­тің алғашқы отырысы съезд қарсаңында өтеді.
- Форумның әлемдік қоғамдастықта қызығушылық тудыруы, жұмысының нәти­желілігі көтеретін тақырыптарына байла­ныс­ты екені белгілі. Осы жолғы форумның ал­дың­ғылармен салыстырғанда мазмұндық ерекшелігі неде?
- Есіңізде болса, 2001 жылдың қыр­кү­йегіндегі АҚШ-тағы дүниені дүр сілкін­дір­ген лаңкестік оқиғадан кейін әлем дінара­лық жанжал мен қанды қақтығыстар құр­са­уында қалу қатері туған адамзат та­ри­хындағы осы бір сын сәтте Қазақстан Әлем­дік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезін шақырып, тұңғыш рет бір шаңырақтың ас­тында дін көсемдерінің басын қосты. Уақыт та­лабына қарай І съезде терроризмге, экс­тремизмге, әділетсіз соғысқа тыйым және дін­ге жала жаппау мәселесі көтерілді.
2006 жылғы ІІ съезде Таяу Шығыстағы ахуал күрт шиеленісіп, Иракта соғыс жүріп жатқан күрделі уақытта Астанаға жиналған әлемдік дін лидерлері мемлекеттерді үн­қатысу жолынан таймауға, сөйтіп, Бей­бітшілік және келісім мәдениетін нығайту жө­нінде шаралар қабылдауға шақыруы - осы адамзаттық проблемаларды ортақ са­найтын ұстанымының бір көрінісі.
Ал ІІІ съезд планетаның түрлі өңір­ле­рінде адамдар Құдайдың басты өсиетін бұзып, бірін-бірі өлтіруді жалғастырып жат­қанына, әлемнің көптеген жерлерінде ау­қымы жағынан бұрын-соңды болмаған лаң­кестік әрекеттер орын алғанына, Ау­ған­стандағы ахуал бұрынғыдан да қатты шие­ленісіп, мұнда бүкіл өңірдің тұрақтылығы­на қауіп төндіретін экстремистер тағы да бас көтере бастағанына, бұл елде өндірілген есірткілер бүкіл әлемді жайлап бара жат­қанына көңіл аудартты. Сондай-ақ осы бас­қосуда Қазақстан Президенті жаңа дүние құрылысының негіздері қандай болуы керектігін де ұсынды.
Биылғы съездің тақырыбы: «Адамзат­тың таңдауы - бейбітшілік пен келісім». Яғни қазіргі алмағайып заманда халық­аралық қатынастардағы күн тәртібінде бас­ты орында тұрған бейбітшілік пен келісім мәселелерін тағы да көтеріп отырса, бұл өткен съездегі тақырыптардың жалғасын тапқаны деп қарастыруға болатын шығар. Ал форумның мазмұндық ерекшелігі туралы айтсақ, бұл жолы төрт секциялық отырыс өтеді деп жоспарлап отырмыз. Ондағы: «Дін лидерлерінің тұрақты дамуға қол жеткізудегі рөлі», «Дін және мультикультурализм», «Дін және әйел: рухани құндылықтар мен қазіргі заманғы сын - тегеуріндер», «Дін дәне жас­тар» сияқты тақырыптардың барлығы да - қазіргі қоғамды толғантатын жайттар. Фо­румға қатысатын діни жетекшілер, тео­логтар, саясаткерлер егжей-тегжейлі сөз қоз­ғап, өздерінің құнды ақыл-кеңестерін көп­шілік назарына ұсынады деген ойда­мын.
- Съездің көздеген мақсаттары мен мұ­раттарына жетуіне игі ықпал ететін фак­тор­дың бірі - оған қатысатын діндер көшба­с­-шы­ларының беделді құрамнан болуы екені де анық. Алдағы съезде дін лидерлері қа­та­рынан кімдерді көре алатын боламыз?
- Төртінші съездің мәртебелі мей­ман­дарының қатарында Бүкіләлемдік ислам ли­гасының президенті Шейх Абдалла Бен Әб­дел Мұхсин әт-Түрки, Сауд Арабиясы ко­ролінің өкілі, осы елдің Консультативті ке­ңесінің төрағасы Абдалла әл Аш-Шейх, Әл-Азғардың бас имамы Шейх Ахмад Мухаммад әт-Тайиб, Мәскеу және бүткіл Ресей патриархы Кирилл, Бүкіләлемдік лютеран федерациясының бас хатшысы Мартин Юнге және тағы басқа әлемге белгілі діндер көшбасшылары бар. Сондай-ақ форумға әлемдік діни конфессиялар­дың, мемлекеттер мен үкіметтердің, сондай-ақ халықаралық ұйымдардың басшыла­ры, өркениетаралық диалогты ілгерілету са­ласында еңбек сіңіріп жүрген ғұлама ға­лымдар, сарапшылар, қоғам қайраткерлері мен белгілі саясаткерлер қатысады деп жоспарланып отыр. Олардың қатарында Иордания королі Абдалла ІІ, Қатар мем­ле­кетінің әмірі Шейх Хамад бен Халифа әл-Тани, ЮНЕСКО-ның бас директоры Ирина Бокова, тағы да басқа мәртебелі тұл­ғалар бар.
- Дін лидерлерінің басын қосқысы келе­тін бастамашылардың басқа елдерде де бар екені белгілі. Салыстырмалы түрде алсақ, Ас­тана съезінің пәрменділігі қандай?
- Әлемдік және дәстүрлі діндер ли­дер­лерінің съезіне деген ықылас, сенім жыл са­нап артып келеді. Мәселен, 2003 жылы І съезге әлемнің 13 елінен 17 діни ұйым өкіл­дері келсе, 2006 жылы ІІ съезге әлемнің 26 елінен 29 діни делегация қатысты. Ал 2009 жылғы ІІІ съезде әлемнің 35 елінен 77 де­легация бас қосты. Биыл да одан аз бол­майды. Ал діндер көшбасшыларының басқосуын өткізгісі келетін басқа елдерге келсек, төрткүл дүниеде бейбітшілікке үн­дейтін ондай құрылымдардың көп бол­ғанынан зиян жоқ. Алайда бастама­шы­лардың бірде-бірінің әлемдік және дәс­­түр­лі дін­дердің дүниежүзіне мәшһүр ли­дерле­рін дәл Қазақстандағыдай құрамда басын қоса алған жоқ. Бұл - дін лидерлерінің қазақстандық басқосудың нәтижелілігіне, сөзі мен ісінің сәйкестігіне сенетіндігін білдірсе керек. Сондықтан да съезд қазіргі кезде халықаралық сахнада өз пәрмен­ді­лігімен дараланады. Дүниежүзінде екпін алып, үдей түскен өркениетаралық диалог үдеріне айтарлықтай үлесін қосуда. Басты мақсатымыз - дін арқылы, сондағы беделді, лауазымды адамдардың пікірі арқылы әлемдегі жағымсыз, қоғамға қажетсіз құбы­лыстарды барынша азайту.

Экстремизмге зиялылық тұрғысынан қарсы тұра білу керек
- Әрине, адамзаттық, планеталық мәсе­ле­лерге үн қосып, әлемдік саясатқа ықпал етіп жатқанымыз жақсы. Бірақ өз еліміздегі ішкі жағдайға оралайықшы. Өткен жылы Та­раз, Атырауда болған лаңкестік оқиғалар қо­ғамды қатты алаңдатып, ойға қалдырды емес пе?
-Елбасының Әлемдік және дәстүрлі дін лидерлері съезін Қазақстанда өткізу туралы бастамасының әлемдік діни көш­басшылар тарапынан қолдау табуы­ның өзі - еліміздің лаңкестік сияқты ғасыр ін­детінен ада, әлемдегі бейбітшілік пен ке­лі­сімнің, бірлік пен татулықтың аралы бо­луында еді. Шек­аралардың өзі шартты бо­лып қалатын қа­зіргі геосаясат жағдайын­да ерте ме, кеш пе, әлемді жайлаған лаң­ның көріністері орын алуынан ешбір ел кепіл­ден­дірілмеген. Өзіңіз атаған елді мекендер­де бол­ған оқиғалар бұл қауіпке біздің де да­йын болуымыз керектігін тағы да ескертті. Еліміздің арнайы орган қызметкерлері ондай әрекеттерді болдырмауға, өз аза­маттарымыздың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған терроризмге қарсы кү­рестің құқықтық базасының берік қалып­тасуына да бар күшін салуда.
- Таразының екі басы - діни еркіндік пен қо­ғамдық тәртіпті тепе-тең ұстаудың тетігі неде? Бұл екеуі кереғар келіп жатпай ма?
- Мұның өзі - табиғи қайшылық. Қо­ғам­ның кез келген мүшесі еркін болуы тиіс. Бірақ қоғам бекіткен тәртіпті сақтауы керек. «Бір азаматтың еркіндігі басқаның еркіндігі басталған жерде аяқталады» деген қағиданы дінде де ұстанған жөн. Азаматтардың бар­лы­ғының еркіндігі бірдей қорғалуы үшін де мемлекеттік және құқық қорғау орындары қа­жет. Кейбір діндердегі теріс ағымдардың бас­қаларға өздерінің ұстанымдарын күшпен та­ңуға тырысқан кезде лаңкестік туындай­ды. Сондықтан да әр мемлекетте өздерінің дін туралы, діни ағымдарды реттейтін заң­дары болуы керек.
- Қазақстанның «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңын кейбір азаматтар мен ұйымдар діни еркіндікті шектеу деп қа­былдағаны жасырын емес қой?
- Көпконфессиялы, көпұлтты қазақ­стан­дық қоғамда діни ұйымдар мен ағым­дарға «қамқорлық» жасап, «шексіз» мүм­кін­дік туғызуға бейімделген 1992 жылы қа­былданған «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» заңның солқыл­дақ тұстары аз болған жоқ. Себебі бұл уақытта Қазақстан енді ғана егемендік ал­ған. Елде - эйфория. 70 жыл бойғы кеңес­тік атеистік идеологиядан арылғаннан ке­йін бәрінің ноқтасын сыпырып, шексіз еркін­дік беруге тырыстық. Қазақстанда діни лаң­кестер пайда болады деген ой келген жоқ. Ал осы саладағы реттеу жүйелерінің жоқтығынан кейбір дін атын жамылған арам пиғылдылардың «ұя салуына» мүм­кін­дік беріліп, лаңкестікке соғатын салдарға алып келді. Солай болғандықтан, өткен жылы Қазақстан жұртшылығы діни экс­тре­мистердің әрекеттерімен алғаш рет бетпе-бет келді.
Осы тұрғыда «Дін қызметі және діни бірлестіктер туралы» жаңа заңның қа­был­дануының басты себебі - республикамызға дін атын жамылып, басқа пиғылмен келіп жа­татындарға бақылауды күшейту. Заң Қа­зақстанда бейбіт өмір мен тұрақтылықты сақтауға бағытталған. Мысалы, бұрын кез келген ауылға барып, 3-5 адамның басын қосып, діни ағымды тіркеп алуға болатын. Қазір діни ұйым құрушылар саны 50 адам­нан кем болмауы тиіс. Бірақ бұл заңда діни еркіндікті шектеу жоқ. Қандай діни сенімді ұстанса да, әр адамның өз еркі. Бірақ діни ағымдарды реттеу бар.
Мұндай үрдіс Қазақстанға ғана тән емес, мәселен, Еуропалық одақ 2001 жылы 27 желтоқсанда қабылданған «Терроризмге қарсы күрес туралы» құжат арқылы өз ішін­де және одан тыс жерлерде террористік қызмет субъектілеріне қарсы алдын алу, шек­теу және құқық қорғау сипатындағы ша­ралар жүйесін енгізді. Жаһандану за­манында террористік әрекетті ұйымдас­ты­рушы неме­се қаржыландырушы кез келген елдің аза­маты, ұйымы болуы мүмкін бол­ған­дықтан, ал­дағы съезде де осындай мәсе­ле­лер­ді ортаға салып, ортақ шешім қабылдау адам­зат өмі­рінің қауіпсіздігіне кепілдік бе­реді.
Қоғамда экстремистік идеялардың та­ралуына, ең алдымен, зиялылық тұрғыдан қарсы тұру қажет. Діни экстремистердің идеологтарына Құран, Библия, Тора сияқты қасиетті кітаптарды жақсы меңгерген, са­уатты теологтардың жан-жақты білімін қар­сы қоя отырып, күресу арқылы азамат­тарымызды олардың айлалы торынан құтқара аламыз.

Тәуелсіздігіміздің сақталуы - ең бірінші шарт
- Енді сұрақтарымызды үлкен саясат­қа қа­рай ойыстырсақ. Қазақстан Ресей және Беларусьпен Кеден одағын құрып, біртұтас экономикалық кеңістік қалыптастыруда. Бірақ кейбір кәсіпкерлер осы ұйымға кіретін елдердегі экономикалық заң норма­ларының біркелкі еместігі салдарынан рынокта тең емес жағдайда жұмыс істей­тін­діктеріне ша­ғым­данады. Ұйымға кіретін мемлекеттердің заң­дарын жылдам әрі тиімді түрде реттеп, оларды жақындастыру жол­да­ры қандай? Осы бағытта ұйымға мүше ел­дер депутаттары қан­шалықты жұмысқа тартылуда?
- Ең алдымен Қазақстан Парламентінің уақытында ратификациялауының арқа­сын­да қазіргі кезде еліміз мүше болып та­бы­латын Кеден одағының құқықтық-ке­лі­сім базасын қалыптастыруға бағытталған халықаралық келісімдер мен шарттар кү­шіне енгенін айта кеткен жөн. Уақыт талап­тарына сәйкес ұлттық заңнамаларды бі­різ­дендіру үдерістері тереңдей түсті. Кеден ода­ғына мүше елдердің ортақ кедендік та­рифтерін құқықтық тұрғыда бекіту мақ­са­тында «Қазақстан Республи­ка­сындағы кеден ісі туралы» кодексі қабыл­данды. Үй­лестіру сипатындағы осындай нормативтік-құқықтық базаның жасалғаны біздің елі­мізге Кеден одағы идеясының негізі ре­тіндегі тікелей міндеттерді жедел іске асы­руға мүмкіндік берді. Бүгінде Қазақ­станда Ресеймен бір мезгілде Бірыңғай ке­дендік тариф пен тарифтік емес реттеудің бі­рыңғай жүйесі күшіне кіріп, біздің еліміз бі­рыңғай кеден саясатын қалыптастыру жө­ніндегі Кеден одағы комиссиясының құ­рамына енді.
Әрине, «Кедендік одақ кімге тиімді?» де­ген сұрақ бүгін ғана көтеріліп отырған жоқ. Егер Қазақстанға тиімсіз болса, еліміз он­дай күмәнді қадамға бармас еді. Кеден­дік одақтың артықшылығы туралы айтқан­да, мына мәселеге назар аудармасқа болмай­ды. Бүгінгі таңда үш елдің аумағында 170 мил­лион адамнан тұратын үлкен нарық бар. Одаққа мүше елдердің жалпы өнімі 2 трлн долларға, ал өнеркәсіп әлеуеті 600 млрд дол­ларға жетіп отыр. Бұған қоса Кедендік одақ энергоресурстар нарығында маңызды рөл атқаратын ойыншыға айналды. Жер бетінде өндірілетін бидайдың 12 пайызы осы одаққа тиесілі әрі сол бидайдың әлемдік экспортының 17 пайызы да - одақ еншісінде болады. Болашақта Кедендік одаққа мүше елдердің ішкі жалпы өнімі 2015 жылы 15 пайызға артады деген болжам бар. Олай болса, осы айтылғандарды және қазақ­стан­дық салық режимінің Ресей мен Беларусь­тан тиімді екенін ескерсек, рынокта жағ­дайы­­мыз тең емес деп айту - күпіршілік. Ке­­­­рісін­ше, біздің елдегі салық режимі мен заңдық базаның тиімділігіне байланысты одаққа кіретін елдердің кәсіпкерлері биз­нестерін Қазақстанда тіркеуге ұмтылуда.
- Ал 20 жыл бұрын құрылған ТМД қан­шалықты өміршең ұйым? Ол өз миссиясын тә­мамдауға жақындап, посткеңестік кеңіс­тік­тегі басқа, жаңа интеграциялық ұйым­дар­дың тасасында қалып бара жатқан жоқ па?
- Егер ТМД болмаса, Біртұтас эконо­ми­калық кеңістік, Еуразиялық одақ, Кеден ода­ғы және тағы да басқа бүгінде саяси-эко­номикалық интеграцияға үлкен ықпал етіп отырған ұйымдар болмайтын еді. Осы атал­ған саяси, экономикалық ұйымдардың жұ­мысына еліміз белсенді атсалысумен ке­леді және ТМД-ны құру туралы идеядан ба­с­тап негізінен, барлық ұйымдардың бас­тамашысы Қазақстан Президенті Нұрсұл­тан Әбішұлы болғаны баршамызға мәлім.
Кеңес одағы күйрегеннен кейін мемле­кеттер арасындағы экономикалық, гума­нитарлы әрі адамдардың өзара байланыс­тарын сақтап қалу үшін бір ұйым аса қажет болатын. Сол уақытта осындай достастық құрылмағанда, бүгін қай елдің қай жерде болатынын елестету қиынға соғар еді. Егер Орталық Азия елдері - бір жаққа, Беларусь, Украина мен Ресей басқа жаққа кетіп жат­са, мемлекеттер арасындағы байла­ныс қандай болмақ?! Онда кейбір мемлекеттер­дің шекарасына қол сұғу басталып, осы ке­ңістіктегі кез келген елдің шекарасын ай­­ғай-шусыз қалыптастыру екіталай болар еді. Сондықтан ТМД құру арқылы бұрынғы кеңестік елдерге, оның ішінде Қазақстанға қан төгіссіз, бейбіт жолмен тәуелсіз мем­лекет құруға мүмкіндік берілді.
ТМД, бұл - ұжымдық қауіпсіздік, бұл - рынок, бұл - ортақ менталитетті елдердің мә­дени, рухани даму мүмкіндігі, бұл - ай­мақтағы елдер арасындағы әлеуметтік-эко­номикалық даму проблемаларының ше­шімін табудың ортақ институты. Кеден одағы, Бірыңғай экономикалық кеңістік әзірге үш мемлекеттен тұрады. Ал оған қалған мемлекеттер қосылғанша, ТМД со­лардың басын қосатын ұйым рөлін атқармақ. Сонымен бірге Ауғанстанда жағдай тұрақ­талмағанын, 2014 жылдан кейін бұл елден НАТО әскері шығарылатынын ескерсек, сол жақтан төнетін қауіппен бірлесе күре­сіп, осы кеңістікте қауіпсіздікті қамта­ма­­сыз ету үшін де ҰҚШҰ, ТМД сияқты ұйымдар қажет. Сондықтан бас ұйым қай жағынан алсақ та, қажеттілігін арттырмаса, жойған жоқ.
Жалпы, геоэкономикалық, геосаяси бо­лашақтағы интеграцияның эволюциялық және ерікті жолмен жүруі бұл - біздің елдің басты ұстанымы.
- Ал Еуразиялық одақтың интеграция­­­лық ұйым ретіндегі мүмкіндігі қандай?
- Бұл одақтың қажет екенін 1994 жылы Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемле­кеттік университетінде алғаш рет айтқан кезде кейбір ғалымдардан басқасының бәріне бұл виртуалды идея сияқты көрінген. Ал бүгін Еуразиялық одақ - бұлыңғыр болжам емес, шынайылыққа айналды.
Бірыңғай экономикалық кеңістік - Еуразиялық одаққа апаратын жол. Кеден­дік одақ және Бірыңғай экономикалық кеңіс­тік өзінің тиімділігін көрсетіп жатыр. Қа­зақ­стандағы 15 млн тұтынушы рыногы өте тар. Ал бидай, ет немесе басқа тауарла­ры­мызды экспорттау үшін рынок ауқымын кеңейту бізге өте тиімді. Оған қоса бұл ДСҰ-ға кірер алдында кәсіпкерлерімізді бәс­еке­лестік жағдайында жұмыс істеуге үйретеді.
- Қоғамда Еуразиялық одақ - Кеңес Ода­ғына оралу деген де пікір бар...
- Көпшіліктің қауіптенетіні - сол. Бірақ Еуразиялық одақ - экономикалық одақ. Саяси және басқа да тәуелсіздігіміздің сақталуы - ең бірінші шарт. Қазір Еура­зиялық одаққа өтуге дайындығымыз болса да, біздің Елбасы Н.Назарбаев жақында Мәскеуде мәлімдегендей, бұл ұйымға өту шарттары 2014 дейін қоғамда ашық талқы­ланатын болады. Оның әрбір шартын мұ­қият зерде­леп, бе­кітіп алғаннан кейін ғана Еур­азия­лық одаққа толыққанды кіреміз деп ой­­­лай­мын.
- Еуразиялық одақ аясында ортақ Пар­ламент құру перспективасы қаншалықты? Оның жұмыс істеу мүмкіндіктері қандай?
- Қарасақ, ТМД, ҰҚШҰ ЕурАзЭҚ ұйым­дары құрылған соң солардың аясында парламенттік ассоциациялары құрылды. Мұндай парламенттік ұйымдар мүшелерінің тұрақты жұмыс істеуіне және қолданылатын заңдары мен ережелерінің біркелкі болуына жол ашады. ТМД елдері арасындағы ин­теграциялық байланыстардың жаңа дең­гейге көтерілуі нәтижесінде Кеден одағы, Бірыңғай экономикалық кеңістік сияқты жаңа құрылымдар пайда болып жатыр. Бұл орайда осы және басқа да дүниеге келетін құрылымдарды ортақ құқықтық базамен, заңдармен қамтуға әлеуеті жететін заң шы­ғарушы органның пайда болуы - бола­шақтың еншісі.
Десе де ондай ортақ Парламент құрыл­ған күнде ол ерікті түрде интеграцияға тартылған Еуразиялық экономикалық одақ мүшелерін ортақ құқықтық базамен, заң­дармен қамтуға қабілетті заң шығарушы ор­ган болуға тиіс. Солай бола тұра ондай ор­тақ Парламент құрылғанда елдің тә­уел­сіздігі мен дербестігі жоғары тұруы шарт.

Заңдардың қазақ тілінде даярлануы маңызды
- Сіз мемлекеттік тілде даярланатын ха­лықаралық құжаттардың, заңдардың сапасын арттыру бойынша сараптамалық топ құру туралы мәселе көтерген едіңіз. Оған не түрткі бол­ды? Қазір бұл бастама қаншалықты жү­зеге асуда?
- Халықаралық құжаттардың мәтіні жалпы заңдарға қарағанда ықшам болып келетіні белгілі. Сол құжаттардың ары кетсе он шақты-ақ баптан тұратынына қарамас­тан, қазақшасында қате кетуі жиілеп, шарт жасасқан елдерге қайта-қайта нота жі­бе­рілуі осындай шешім қабылдауды қажет етті. Өйт­кені бұл келеңсіз жағдайдың орын алуы еліміздің беделіне нұқсан келтіретіні анық.
Әрине, мұның түп-тамырында құжат­тың әу баста орыс немесе ағылшын тілінде даярланып, содан соң барып оны маман емес аудармашылардың терең түсінбей, жолма-жол аударуы сияқты кемшілік жа­тыр. Бұл мәселені біз алдымен Сенат бю­ро­сында, Палата комитеттерінің төр­аға­ла­рымен арнайы қарадық. Кейін Мәжіліс төр­ағасымен келісе отырып, Үкіметке ха­лық­аралық келісімдерді ратификациялау туралы заңдарды қол қойылмай тұрып қа­рауы үшін Сенаттың, Мәжілістің, Үкіметтің және тиісті министрліктің аудармашыла­рынан арнайы топ құру туралы мәселе қойдық. Олай болмаса, жағдай өздеріңізге белгілі, әуелі тиісті министрлік өзінше ау­дарады, Үкімет аудармашылары өз түсі­нуі­мен өзгерістер енгізеді, соңында Мәжілістің, Сенаттың аудармашыларына аударма мә­тіні түпнұсқадан ауытқыған қалыпта жетеді. Соның кесірінен олар оны кері қайтарып, ратификациялауға жетпей қалады. Міне, осындай кемшіліктерді болдырмау мақса­тында сараптамалық топ құру мәселесі ұсынылған болатын.
- Мемлекеттік тілдегі құжаттар сапалы болуы үшін олардың түпнұсқасын неліктен қазақ тілінде дайындамасқа?
- Парламент қабылдайтын заңдарының 50 пайызы - ратификациялауға жататын заңдар. Біз ең бірінші осы шарттарды қазақ тілінде жазуды алға қойдық. Сонда ғана қа­зақ тіліндегі құжаттарға қатысты кемші­ліктері аз болады немесе болмайды.
- Ал басқа ауқымды заңдар ше? Олар қашан қазақша даярлана бастайды?
- Олардың бәрімен тек қана Сенаттың немесе Мәжілістің қазақ тілі бөлімдері айналысуы мүмкін емес. Әрине, бұл заңдар да алдымен қазақ тілінде әзірленсе, жақсы болар еді. Бірақ әр заңның өз спецификасы мен ерекшелігі бар. Сондықтан бұл - бола­шақтың мәселесі, келесі кезең. Бірақ был­тыр келе сала депутаттар мәселе көте­ріп, Үкімет басшысы К.Мәсімов жалпы заң­дардың сапасы, оның ішінде қазақ ті­лін­дегі заңдардың бір-біріне сәйкестілігі жө­нінде арнайы жиналыс өткізген. Осыған орай арнайы лингвистикалық топ құрылып, оған жауапкершілік Әділет министрлігіне жүк­телген.
- Қазақ тіліндегі заңдардың сапасын арт­тыру дегенде олардың қазақша аудар­ма­сын жетілдіру деген түсінік бар. Ал шын мә­нісінде, түпкі мақсат мемлекеттік тілде сапалы құ­жаттар дайындау болып тұр ғой?
- Дұрыс айтасыз. Бірінші талап - ық­шам шарттарды қазақ тілінде дайындау. Тіпті мынандай бір абсурд жағдай болған. Биылғы жылдың бас кезінде Қазақстан мен Түркия арасында Қожа-Ахмет Йассауи атын­­дағы университетке қатысты бір құ­жатты ра­тификациялаған едік. Сонда Ан­карада екі елдің білім министрліктерінің қол­дары қойылған шарттары орыс, түрік және қазақ тілдерінде жасалыпты. Дәл осы жағдайда орыс тілін пайдалануға қандай қажеттілік болды?! Оның үстіне екі тілдегі құжатқа қа­тысты дау туындаған жағдайда соған жү­гінетіндей орыс тіліндегі құжат не­гізгі, түп­нұсқа ретінде алыныпты. Сыртқы істер ми­нистрлігіне жазылған хатта бұл мәселе де қарастырылған.
- Заңгер ретінде Сіз үлкен белестерді ба­ғын­дырдыңыз, артыңызда жақсы пікір, жа­ғымды із қалды. Соңғы бір жылда Сенат төр­ағасы немесе саясатшы ретінде не түй­діңіз? Парламенттің заң шығарушылық қыз­метін, халықаралық парламенттік ұйымдармен байланыстарын өрістетуде жүргізіліп жатқан жұмыстар туралы да айта кетсеңіз?
- Білдірген пікіріңізге рақмет. Мен сая­саткер болуды мақсат қылған емеспін. Қандай қызмет атқарсам да ел аманатын, Президент сенімін ақтау үшін білімім мен күш-жігерімді аямауға тырыстым. Әрине, Сенат төрағасы қызметі саяси кескін беретін, биік лауазым болса, соған лайық көре отырып, жауапкершілік арқалатқан - Елбасының үлкен сенімі деп білем. Бұл ла­уазымда осыған дейін жинаған заңгер­­лік, басшылық тәжірибемді жұмсаймын. Сенат бір жыл ішінде ел өмірінің сан саласын қамтитын 150-ден астам заң қабылдады, ха­лықаралық келісімдерді ратифика­ция­лады, өзге мемлекеттердегі әріптестерімен бай­ланысын күшейтті. Қазіргі кезде Қа­зақ­станның жоғары заң шығарушы органы беделді халықаралық парламенттік ұйым­дар­мен байланыстарын өрістете түсті. Олар­дың ішінде Парламент Сенаты, Пар­ла­мент­аралық Одақ, ТМД, ЕурАзЭҚ, ҰҚШҰ, ЕҚЫҰ, ТүркПА, Азия, Еуропа Кеңесі сияқ­ты ұйымдардың Парламентаралық ас­самблеясы, Еуропа Парламенті, Ислам ын­­­­­т­ымақтастығы ұйымының парламент­­­­тік одағы (ИЫҰ ПО) секілді халықаралық пар­ла­менттік ұйымдар шеңберінде екіжақты және көпжақты парламентаралық бай­ланыстарды одан әрі нығайтып келеді.
Күні кеше, 27 наурызда Алматыда ТМД-ның тоғыз мемлекетінің парламенттерін біріктіретін Парламентаралық ассамблея­ның 20 жылдық мерейтойы атап өтіліп, ТМД ПАА-ға қатысушы парламенттер бас­шы­ларының отырысында ұйым қызметінің қол жеткен нәтижелері паш етіліп, бола­шаққа бағдар құрылды.
- Әңгімеңізге рақмет, ел игілігі жолында­ғы қызметіңізге табыс тілеймін.

Сұхбаттасқан
Айжан КӨШКЕНОВА