«Қара жәшікті» өз елімізде сараптауымыз керек

Бақытбек СМАҒҰЛ, Мәжіліс депутаты

05.02.13

– Бақытбек аға, екі айда бірінен соң бірі екі ұшақтың құлауы – бүкіл елдің қабырғасын қайыстырды. Жалпы, әуе қауіпсіздігін сақтау жолдарын қалай қатайтуға болады? 

– Рас, өкініштісі, осы 6 айдың ішін­де бір емес, үш рет көк Туымыз төмен түсіп, қаралы күн жарияланды. Ол апаттардың салдары не себептен дей­міз? Әлем бойынша әуе апатынан бір жыл­да қаза болғандардың 10 пайызындай адам бізде көз жұмған екен. Былтыр әлемде 22 әуе апаты болып, 500 адам қаза тапқан. Елімізде бұрын-соңды болмаған қасіреттің жиілеп кетуінің себебі неде? Біз әлі күнге дейін тозы­ғы жеткен, ескі техникаларды пайдала­ну­ды доғарған жоқпыз. Оларды қанша­­ма рет күрделі жөндеуден өткіздік деген желеу­мен қыруар ақшаны шашып, өзімізді-өзі­міз алдаумен келеміз. Әрбір ұшақ жөндел­ген кезінде соны ұшыра­тын командир­лері, қызметкерлері бір­ге барып, қадағалап, сол жерден өзде­рі қабылдап алуы керек.

Біздің құлдық санадан арылмауы­мыз сол, өзімізден төмен мемлекеттер­ге әлі күнге дейін қолымызды созу­мен келеміз. Олар ескі ұшақтарын 10 жылға емес, 100 жылға жарамды деп қоя салады. Мәселен, ұшақты жөндеу­ге жұмсаған қаржыға тым болмаса

бір ұшақты жаңалап алсақ, әуе қауіпсіздігі жақсара түсер еді деп ойлаймын. Қазір америкалық, кана­да­лық, еуропалық мықты ұшақтар бар. Біз солардың ең озық үлгісін алуы­мыз керек. Оның үстіне, кішкен­тай жекеменшік компанияларды мә­пелеп, мемлекеттік бақылаудан шыға­рып алдық. Шымкенттегі «Scat» ком­паниясының ғимаратына төрт күнге дейін журналистер кіре алмай жүріпті. Бұл не деген жауапсыздық?! Бұлай іс­теуге қандай хақылары бар?!

Ұшақтардың техникалық жағ­дайының мемлекеттік стандарттарға сай болып, ұшқыштардың сапалық құрамының қадағаланбауы – жүйелі түрде ауытқуларға әкеліп отырады.

Бұл – үлкен салғырттық. Ана елден, мына елден қалған ескі ұшақтарды арзанға сатып алғанымен, сол ұшақтан апатқа ұшыраған адамдардың өмі­рін ешқашан сатып ала алмайсың. Адам өмірі – бағаланбас дүние. Міне, осы­ны кез келген көлік тасымалдаушы басшылар біліп қана қоймай, үлкен жауапкершілікпен қарауы тиіс. Бұ­рындары ұшқыштарға қандай талап­тар қойылатын?! Тіпті күні кешегі біз соғысқан Ауғанстанда ешқандай қолайлы жағдай жасалмаған күн­нің өзінде ұшақтар алаңы жоқ, топы­рақ-тозаң, тау-тас, тұман жерде, оқ пен оттың арасында да аман-есен ұшып-қонып жүретін. Себебі ұш­қыш­тар өзіне сеніп тапсырылған мемлекеттік тапсырмаларды еш шы­ғын­сыз орындайтын. Бүгінгі таңда қалай?! Қазіргі ұшақтардың ұшарын жел, қонарын сай біледі. Әуе кеме­леріндегі ұшқыштардың және дис­петчерлік бақылау органдарының салғырттықтарын байқап отырмыз. Мысалы, өткенде құлаған «Ан-72» ұшағын айтсам, біздің өзіміз онымен ұшқанбыз. Ортасында бір диван, бір кілем, басқа түк те жоқ. Оны ұшуға кім жіберді?! Тәртіп қайда?! Бұл саудагерлердің бір жекеменшігіне айналған, әуеде емес, жерде жүрген бір кеме сияқты еді. Оның өзін төрт рет айналдырыпты. Неге? Өйткені бұл – әскери ұшақ. Сонда оның ішіндегі адам емес пе?!

– Жақында құлаған ұшақ та екінші айналымға кетпеп пе еді...

– Иә, Алматы маңында құлаған ұшақты да екі рет айналдырған кезін­де опат болғаны бізге мәлім. Не­ге, мәселен, оларды жақын маңдағы қа­ла­лар­дың біріне қонуға жібермейді. Тағы да үнемдеу ме? Міне, осындай келеңсіздіктер мен немқұрайлықтар­дың кесірінен қаншама адамның өмі­рі қыршыннан қиылды. Елбасының алдында жылда қорытынды жасап, есеп берген кезде тиісті министр­лік­тердегі миллиардтаған қаржы иге­ріл­мей кетіп жатады. Неге сол игеріл­ме­ген ақшаны тиімді пайдаланып, жаңа ұшақтар сатып алмаймыз?!

Бұл арада «Air Astana» компания­сын айтсақ, жалпы, әуе компанияларын жекеменшікке бермеу керек. Содан жауапсыздық туындайды. Ол ұшақ­тың бір жерін қатайта ма, жоқ па, өзі біледі.

Ал  компанияның халықаралық дә­режеде, яғни сырттағы бағыттар бойынша ұшатын ұшақтардың бір жерінен ахау шықты ма, бірден тоқ­та­тып, жаңалауын талап етеді. Әскери­лер­ге келсек, олар бұйрық бойынша же­­тісіне бірнеше рет ұшуы мүмкін. Әскери­лердің қонатын өз әуежайы болса, мақұл. Бірақ оған ақша төлететін азаматтық аэродромдар тұр ғой. Сон­дықтан оларға да қызмет көрсету ісін «Air Astana»-ға беру керек пе деп ойлай­мын. Оны қорғаныс саласы бас­қар­сын деген сөз емес. Сонымен қа­тар әуежай­ларды кеңейту, қатерлі жағдайларда ұшақтарды қосымша алаңдарға қондыру маңызды. Осының бәріне ақша аямау керек!

Қазір көбісі ұшаққа отырғысы келмейді. Жақында бір ұшаққа оты­руға 15 мың теңге төледік. Бұл не сон­да?! «Көкшетауға бара жатырмыз, жолдан адам алып, ұшақты толтырып алайық» деген сияқты мәселе ме? Мен 15 мың теңгеге емес, 35-40 мың теңгеге ұшайын, тек қауіпсіздіктің кепілі болсын!

– Байқасақ, елімізде ұшақ құласа, олардың «қара жәшігін» үнемі Мәскеуге жөнелтіп отырамыз. Бұл ұлттық қауіп­сіздік мәселесі емес пе? «Қара жәшік­ті» ашатын өз мамандарымыз жоқ па сонда?

– Біз отаршылдыққа қарсы сана­ны оятудың орнына, соған бой алдырып барамыз. «Қара жәшікті» соларға көрсетпесең, қара басып қалды ма? Біз анық-қанығы бар мәлімет алғымыз келеді. Өзге елдерде де сондай маман­дар баршылық. Олардың мамандары Мәскеумен қатар өскен жоқ қой. Біз Ресейден де озық мемлекетпіз! Ресей мемлекетін дамыған ел деп ешкім қа­былдамайды. Сондықтан «қара жәшік» бола ма, басқасы бола ма, оны сараптайтын мамандар өз елімізде бо­луы керек. Шетелден қоғамдық ұйым­дарды араластыруға болады.

Тіпті болашақта ұшақтарды да өзімізде шығаруға негіз салуымыз ке­рек. Оған жеріміз де, күшіміз де жетеді. Оның үстіне, ұшқыштардың біліктілі­гі де үлкен мәселе. Мәселен, кешегі апат­та қаза тапқан ұшқыштардың жасына қарап отырмын, бірі – 59 жаста болса, енді бірі – 19 жасар бала. 19 жасар балада қандай тәжірибе болады?!

– Бүгінде сала мамандарының өз­де­рі ұшқыштар жасының ұлғайып кеткенін мойындайды. Жалпы, ұшқыш болуға жастар көп құмартпайды. Ұшқыштар­дың «қартаю» проблемасына неге на­зар аударылмайды және оларды Алматы­да­ғы Азаматтық академияны күшейту арқы­лы өз елімізде дайындауға бола ма?

– Қалай болғанда да, ұшқыштар­дың білім алу жүйесін өз елімізде қа­лыптастыруымыз керек. Ал маман­дардың «қартаю» мәселесіне келсек, олардың қай жасқа дейін ұшуға бо­латынына байланысты талаптар бар шығар. Әрине, жасы үлкен азаматтар­дың тәжірибесі көп болады. Оның жа­нына, жоғарыда айтқанымдай, 19 жа­сар баланы отырғызу қаншалықты дұ­рыс?! Оның әлі де шеберлігін арттырып, білімін шыңдау керек шығар. Онда өзгенің емес, ұшқыштардың да өмірі кетіп отыр ғой. Өкінішке қарай расын­да да, әуе саласында маман мәселесі

қиын боп тұр. Бұған коммерциялық тұрғыдан ғана қарамау керек.

– Сенатор Ғани Қасымов әуе ком­паниялары жолаушыларды міндеттеп сақтандыруы қажет деп бастама көтерді. Бүгін өтемақы 2-3 млн теңгені құрап отырса, сақтандыру жағдайында олар

3-5 млн доллар төлеуге мәжбүр болады, яғни жауапкершілік артады. Қолдайсыз ба?

– Әрине, қолдаймын. Мәселен, жауапкершілік алып, кепілдік берген компанияның қызметінен неге қор­қуым керек?! Сонда ғана олар жауап­кершілікті мойнына алады. Әдетте мұндай жағдайдың себебін не қолай­сыз ауа райына, не ескі-құсқы ұшақ­тарға жабамыз. Жақында Семей қаласында тура осындай тағы бір ұшақты қондыруға мәжбүр болған. Ес­теріңізде болса, Алматыда 2007 жы­лы «Челенджер» ұшағы қонған кезде

оны игере алмай, қабырғаға соғылып, бір адам мерт болған еді. Бұндай ста­тистика интернет жүйесінде бар. Тіпті өткен ғасырдың 80-жылдарынан бе­рі осы маркілі ондаған ұшақ құлаған.

Білікті де білімді мамандардың дайындығына ден қойып, көңіл бөл­мейінше мұндай проблеманы бірден шешу мүмкін емес. Бұл дегеніміз – қолымызды қусырып, басқа елдің ұшқыштарын қыруар ақшаға жалдау емес. Олар не біздің тілімізді білмейді, не жерімізді білмейді. Ұшақта ұшып бара жатқанымызда, олар ағылшынша бірдеңені айтады, оны ешқайсымыз түсінбейміз. Қазақшасы шалажансар, жаттанды сөзден құралған. Әуедегі тілдік мәселе аса маңызды ғой. Бір-бірімізді түсінбей отырып, қандай қауіпсіздік жайлы айтамыз?!

– Әдетте депутаттар ұшақпен жиі жолға шығады. Қазір депутаттар арасында ұшақтарға деген сенім қандай?

– Өз басым бұдан былай ұшпаймын деп шештім. Бұл – менің ұшаққа отырудан қорыққаным емес, олардың ел сенімін жоғалтқаны. Бірақ әуе кеме­сін­де отырып, бәріміз де бала-шағамыз­ды ойлаймыз. Тіпті жақында ұшаққа би­лет алған әйелімді пойызға отырғы­зып жібердім. Бұл – елді үрейлендіру емес, жеке ұстанымым. Әуе компания­ларына ел сенімін ақтауға біраз уақыт керек.

 Бетті ұйымдастырғандар – Кәмшат ТАСБОЛАТ, Айжан КӨШКЕНОВА