«Егемен Қазақстан» газеті

                17 мамыр 2008 ж., №142-143 (25115)

Күріш — бидайдан кейінгі маңызды дәнді дақыл

Оған қатысты проблемаларды бүгін шешпесек, ертең кеш қаламыз

Осы мақаланы жазуыма кү­ріш­ке деген әлемдік бағаның күрт өсуімен байланысты қалып­тасқан жағдай және отандық күріш шаруашылығы саласын­да­ғы проблемалар себеп болып отыр.

Мемлекет басшысы Н.Ә.На­зарбаев өзінің биылғы Қазақ­стан халқына Жолдауында елі­міздің азық-түлік қауіпсіздігін қам­та­ма­сыз ету қажеттігін ерек­ше атап өт­кені мәлім. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін, ішкі және сыртқы фак­торларға қарамастан, ха­лық­ты негізгі тамақ өнімдерімен үз­дік­сіз қамтамасыз ету қажет бо­ла­тыны түсінікті. Ал өткен жыл­дың күзінен бастап әлемдік азық-түлік рынок­тарында орын алған оқиғалар тамақ өнімдері­мен қамта­ма­сыз ету проблема­ла­ры жаһан­дық, жүйелі сипат ал­ға­нын көрсетіп отыр.

Мәселен, күріштің әлемдік бағасы соңғы 2 ай ішінде 50 %-ға өсіп, алғаш рет бір тоннасы 1 мың доллардан асты. Соңғы жыл­дары халық санының өсу қар­қынының күріш өндіру кө­ле­мінен асып түсуі осының негізгі себебі. Бұл әлемдік күріш қоры­ның 2 есеге азаюына әкеліп со­ғып, соңғы 30 жылда ең төмен деңгейге түсіп отыр. Бұл ретте кү­ріш көптеген елдер үшін азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ете­тін өнім болып табылады және оның жалпы әлемдік өнді­рісінің 6 %-ы ғана экспортқа шы­ғарылады. Негізгі күріш экс­порттаушылар болып табылатын Үндістан, Қытай, Египет және Вьетнам елдері өз рыноктарын қорғай отырып, күрішті экспорт­тау­ға толықтай тыйым салу не­ме­се экспорттық баждарды арт­тыру арқылы оны сыртқа шы­ғаруға шектеу енгізді.

Осыған байланысты Қазақ­стан­ның ішкі күріш рыногы қан­шалықты қорғалып отыр деген заңды сұрақ туындайды.

Қазақстан күріш өсіретін 112 елдің қатарында және ел ішіндегі қажеттілікті қамта­ма­сыз етумен қатар, оны экс­портқа да шығара­ды. Сонымен бірге, отандық күріш шаруа­шылығы саласында шұ­ғыл шешімін табуды қажет ететін бірқатар проблемалар қор­даланып қалған.

Бидайдан кейін екінші ма­ңыз­ды дәнді дақыл болып та­бы­ла­тын күріш егіс алқабының бар­лық құрылымының небары 0,6 пайызын және дәнді дақыл­дар мен бұршақ тұқымдастарды жалпы жинаудың 1,5 %-ын құ­рай­ды. 1990 жылдан бастап кү­ріш егілетін егіс алқаптары 124,5 мың гектардан 88,3 мың гектарға дейін, яғни 30 пайызға қыс­қар­тылды. 2007 жылғы астық көле­мінде барлық жи­налған күріштің 294 мың тоннасынан қайта өң­деуден кейін 147 мың тонна кү­ріш жармасын алуға болады, бұл халықтың белгіленген норма­тив­тік қажеттілігін ғана өтейді.

Мәселен, жан басына шақ­қан­да 9 килограмды құрайтын қа­былданған есептік норма бел­гіленсе, республикамыздың кү­ріш жармасына деген қажет­тілігі жылына шамамен 144 мың тон­на­ны құрайды. Алайда, Тағам академиясының деректері бой­ын­ша күріш адам рацио­нындағы маңызды тамақ болып табылады және оны оңтайлы пайдалану жан басына шақ­қанда кемінде 11,5 килограмды құрайды. Дү­кен­дердегі күріш сөрелерінде әр­түрлі орамадағы көптеген сорт­тардың болуы күріш тапшы­лы­ғы­ның импорт есебінен өтеліп отырғанын дәлелдейді.

Мәселен, кеден комитетінің де­ректері бойынша, егер 2004 жылы күріш импорты 4 мың тон­надан сәл ғана асса, бір жыл­дан кейін 9 мың тоннаны, өткен жылы шамамен 14 мың тон­на­ны, ал биылғы жылдың 3 ай­ын­да 6 мың тоннаны құрап отыр. Мұндай қарқынмен жыл соңына дейін күріш импорты 24 мың тоннаны немесе ішкі рынок қажеттілігінің 17 %-ын құрайтын шығар.

Ақпан айынан бастап им­порт­тық баждардың 20 %-дан 10%-ға, яғни 2 есеге азайтылуы импорттың ұлғаюына әсер еткен. Ал күріш импортын ын­та­лан­ды­руға объективті себеп­тер болған жоқ. Өйткені, соңғы 2-3 жыл ішінде отандық күріш­ке деген көтер­ме баға өсімі байқалмаған. Бұл ретте, Қазақстанның сыртқы сауда саясаты отандық тауар өн­дірушілерге тауар импорты арқылы қысым жасамай, кері­сінше олар­дың басымдық жағ­дайын қамта­ма­сыз ететін ша­раларды қамтуға тиіс. Сонымен қатар, импорт құры­лымын талдау көрсеткеніндей, жыл басынан бастап әкелінген күріштің 80 %-дан астамы Қытайда өндіріл­ген және ол бағасы жағынан да, тауарлық сипаттамасы жағынан да өзі­мізде өндірілетін сорттармен бә­секеге түсіп отыр. 2006 жылдан бас­тап импортқа тыйым салып, содан соң 2007 жылы 40 %-дық баж енгізген, сол арқылы өз ры­ногын қор­ғап қана қой­май, өт­кен жылы өн­­дірісті 50%-ға ұл­ғай­тқан Ре­сейдің тә­жі­рибесін ес­керуіміз ке­рек. Соңғы бір апта бе­де­рінде Ас­та­наның кө­тер­ме базар­ларында қы­тайлық 1 ки­ло­грамм “Ба­ракат” кү­рі­ші бағасының 95-100 теңгеден 115-120 теңгеге көтерілуі және осы­ған қара­мас­тан, шағын көтерме сау­дагер­лердің оларды қоймалардан түгел сатып алуы ішкі рынок үшін бір­ша­ма қауіптің бар екенін дә­лел­дейді.

Өткізу рыногындағы пробле­ма­лар отандық күріш өндіруші­лердің онсыз да күрделі қаржы-шаруа­шы­лық қызметіне кері әсерін тигізуде.

Республикамыздағы күріш ал­қап­тарының 88 %-ы Қызылорда облы­сының аумағында, ондағы әр­бір үшінші адамның күріш ша­руа­шылығына қандай да бір қатысы бар екені әмбеге аян. Бұл аумақ кли­маттық жағдайы бойын­ша да, су ресурстары бойынша да тарихи қалыптасқан күріш қой­масы болып табылады. Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыс­тарынан басқа өңір­лерде күріш өсіру жұмыстары нәтиже бер­мегені белгілі. Облыс аумағында 200 мың гектардан астам жос­парланған жер бар, оның 151 мың гектары жер өңдеу үшін пай­да­ланылады. Бүгінгі таңда бұл ал­қап 70 мың гектарға дейін қысқар­тыл­ған. Бұл ретте, ол жыртылған егіс қана емес, арнайы жер өңдеу технологияларына арналған күр­делі қымбат бағалы гидротех­ни­калық құ­рылыстар мен инженер­лік-жос­парлы жер жүйесі болып табылады.

Жоғарыда айтылғандарды ес­ке­ре отырып, Қызылорда облы­сын­дағы күріш шаруашылығына байланысты бірқатар мәселелерге назар аударғым келеді.

Күріш – шығынды көп қажет ететін дақылдардың бірі екені мә­лім. Соңғы 2-3 жыл ішінде жанар-жағар май материалдарының баға­сы 40-50 %-ға, минералдық тың­айт­қыштардың бағасы 2 есеге өссе де, күріштің көтерме бағасы өзге­ріссіз қалып, бір килограмы 70 тең­гені құрап отыр. 1 гектар күріш өсіру­дің орташа өзіндік құны 100 мың теңге болғанда, мемлекет та­ра­пынан бөлінетін субсидия жер ие­ленушілер шығаратын шығын­ның 7,5 мың теңгесін, яғни 6-8 %-ын ғана өтейді. Бұл ретте рен­табельділіктің ең төменгі деңгейіне жеткізу үшін 1 гектарға қажетті субсидия есебі кемінде 14,5 мың теңге болады. Бұл жағдай биылғы жылы көптеген шаруашылықтың күріш егуіне мүмкіндік бермей отыр. Оның үстіне, екінші деңгей­дегі банктер кредит беру талап­тарын қатайтып, сыйақы ставкасын көтеріп жіберді. “Азық-түлік келі­сім-шарт корпорациясы” ҰК” АҚ та өткен жылы күріш өсірушілерге банк кепілдігі болмауы себебінен қаражат бөлмеді.

Облыстағы өзекті проблема­лар­­дың бірі – ауыл шаруашы­лығы алқаптарын сумен қамтама­сыз ету. Су тапшылығы пробле­масының объективті сипаты бар екені сөзсіз. Дегенмен, бірқатар мәселе Су ре­сурстары комитетінің қызметінде жүйелі жұмыстың жоқтығы сал­дары­нан да туындап отыр. Су ша­руашылығындағы жағдайдың мо­ниторингі мен болжануы бойынша, жұмыстың жеткілікті түрде ат­қарыл­май отырғанын айтпай кете ал­маймын. Облыстағы жер өңдеу­шілер жыл сайын тұқым себу нау­қа­нын үлкен алаңдаушылықпен қар­сы алады. Оның бастапқы ке­зеңі­нің өзінде-ақ жаздың құрғақ­шылық болу ықтималдығына қоса су тапшылығына байланысты елеу­­лі проблемалар да бой көр­сетеді. Неліктен биыл суландыру маусымы алдында Шардара су қоймасын сумен толтыру деңгейі былтырғы­дан төмен болды? Тоқтағұл су қой­масында су тап­шылығы болатынын алдын ала біліп, су жіберуді дер ке­зінде тоқтатып, оны жинауға бол­мас па еді? Тіпті, жағдай неғұрлым күрделі болған 2001 және 2006 жылдардың өзінде де суару үшін жиналған су қазіргі көлемнен ар­тық болды. Қазір өзеннің төменгі аң­ғарына су өткен жылдарға қара­ғанда 4 есе, ал 2006 жылғыдан 2 есе аз жіберіледі. Бұл – ерте егілетін да­қылдарды суару уақыты өтіп кетті деген сөз.

Қазір Су ресурстары коми­теті Қызылорда облысына бо­лашақта судың аз болуына орай егіс ал­қап­тарын қысқартуды ұсынып отыр. Күріш егісін 15 мың гек­тарға дейін азайту жоспар­лану­да. Ал мұның өзі 80 мыңға жуық адам тұратын тұтас аудан­ның күріш егісі ал­қа­бына тең. Бұл есеп-қисап неге сүйеніп, қандай де­ректерге негізделіп алынған? Ал осы шаруашы­лық­тарға оның ор­нына не ұсыны­лады? Сонда адамдар не­мен айна­лыспақ?

Ең таңқалар­лы­ғы, өткен жылы да егіс алқабын азайту жө­нінде осыған ұқ­сас ұсыныстар бол­ған еді. Бірақ был­тыр суы мол жыл болды да, барлық күріш алқабы толық суға кенелді.

Бұл жағдайда не­гізгі пробле­ма­лардың бірі гидрогеоло­гиялық режімдердің жеткілікті түрде есепке алын­бауын­да және Қор­шаған ортаны қорғау ми­нистр­лігінің метеоро­ло­гиялық қыз­метімен үйлесімді әрекеттің болмауында.

Әрине, экологиялық тұрғы­дан күрделі өңірде күріш өсіру және суармалы жер өңдеуге бай­ланысты жұмыс жағдайы ғылым­ды көп қажетсінетін үдеріс. Оның үстіне, соңғы жылдары күріш өсірудің жаңа техноло­гия­ларын, күріштің суды аз сіңіретін және жоғары өнімді сорттарын енгізу, өсімдік шаруашылығын әртараптандыру арқылы суарма­лы жерлерді қысқарту салдар­ларын азайту жөнінде шаралар қолданыл­мады. Бұл тапсырмалар Арал өңірі проблемаларын ке­шен­ді түрде шешу жөніндегі 2007 – 2009 жылдарға арналған бағ­дарламада көзделген болатын. Ғы­лыми орталықтар мен инсти­туттар жұмыс істесе де, күріш өсіру­шілер олардың жұмыс нә­тижесін сезіне алмай келеді. Осы іс-шараларды орындауға қаржы қаражатының салынбауы себепті Ауыл шаруашылығы министрлігі бөлімшелерінің оларды орындай алмай отыр­ғаны түсінікті. Ғылым мен практика күріштің өнім­ділігін жақсарту үшін өсірілетін күрішті әрбір 3-4 жыл сайын басқа жоғары сапалы тұқыммен ал­мастырып отыру қажеттігін дә­лелдеді, бұл өнімділіктің 50%-дан 70%-ға дейін артуын қам­тамасыз етеді. Алайда, соңғы 20 жыл ішінде күріш сапасын жақсарту жөнінде шаралар қол­данылмады. Мәселен, бүгінгі таңда 1987 жылы енгізілген “Ақмаржан” атты күріштің бел­гілі сортының шаруашылықтық және биоло­гия­лық сапасы на­шарлады және ол тез арада ауыс­тыруды қажет етеді. Осын­дай сорттан қандай жоға­ры өнімділік күтуге болады? Жер­гілікті ғалымдардың жаңадан аудан­дастырылған сорттар ен­гізіп жатқаны белгілі, бірақ олар­ды кеңінен енгізуге қаражат жоқ. Мысалы, болашағы бар Арал 202 сорты әлі енгізілген жоқ.

Күріш өсірудің қалыптасқан тех­нологиясында суландыру және коллекторлы-дренажды желіге көп күш түседі, тұнбала­на­ды және олар жиі істен шы­ғады, бұл агроэкологиялық жағ­дайды одан әрі нашарлатады. Су­ландыру арналары мен кол­лек­тор­лы-дренажды желілердің тех­никалық жай-күйі мен олар­дың пайдалы әсер коэффиценті жер ресурстарын да, су ресурс­тарын да бүлдіретін көзге ай­налып, са­па­лық деңгейі төмен­дейді. Бұл өзі қат ылғалдың 60%-ға жуығын кү­ріш жүйеле­ріне жеткенше жо­ғал­тып алуға әкеліп соғады. Бұл сомалар күріш өсірушілерге ғана емес, жергілікті бюджетке де ауыр тиеді. Егер біз тиімсіз пай­даланудың өзінен осынша жо­ғал­татын болсақ, судың 20% азай­ғаны үшін егістікті қысқартудың қажеті жоқ шығар.

Әрине, күріш шаруашылығы күрделі әрі бейнеті көп сала, бірақ онсыз елдің азық-түлік қауіп­сіздігін қамтамасыз ету мүм­кін емес. Біз Қытай күрішіне және күріштің әлемдік баға­сы­ның ауытқуына тәуелді болып жүре бермейміз ғой. Оның үс­ті­не, Қызылорда облысы – елдің негізгі күріш өсіретін аймағы. Бұл жерде мәселе өз ауқымы жө­нінен ұлан байтақ кешенді жа­сау­ға жұмсалған қомақты қаржы ресурстарына, экология­лық проб­лемаларға, бірегей кли­мат­тық аймаққа ғана тіреліп тұрған жоқ, мәселе ата-баба­сынан бері күріш өсірумен айналысып келе жатқан, күріш өсіруді білетін Қызылорда облысының халқына тіреліп тұр.

Осыған байланысты әрі 25 сәуірде басталған, 25 мамырға дейінгі аралыққа созылатын кү­ріш себу науқанын ескере оты­рып аталған науқанға қатысты мәсе­ле­лерді шұғыл түрде шешу мүм­кін­дігі қарастырылуы тиіс деп білемін. Үкімет осы толғақты мәселеге бүгін мән бермесе, ертең кеш болады.

Мұрат ӘБЕНОВ, Парламент Мәжілісінің депутаты