№7-8, 10 қаңтар 2009 жыл

«Егемен Қазақстан» газеті

Толғандырар тақырып

АРАЛ ТЕҢІЗІ ЖӘНЕ БАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫ

проблемаларын оң шешу үшін бірқатар

кешенді шаралар қолға алынуы тиіс

Мұрат Әбенов,

Мәжіліс депутаты

Қызылорда облысы экология­лық апат ай­мағы болып санала­тын­дықтан, бұл аймақ тұр­ғын­да­рының денсаулығын сақтау мә­селелері, әрине, ерекше назар ау­даруды қажет етеді.

Осы ретте Министрлер Ка­бинетіне Қы­зылорда облысының денсаулық сақтау мекемелерінің штаттық санын 595 бірлікке арттыру және ана мен бала өлімі көрсеткішін төмендетуге арналған дәрі-дәрмектерді сатып алуға қосымша қаржы бөлу жөнінде жасаған біздің соңғы бір топ депутаттардың ұсынысы қолдау тапқанына алғыс білдіреміз.

Арал өңірі проблемаларын кешенді түрде шешу үшін Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың баста­масымен “Сырдария өзенінің ар­насын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау” (САРАТС) бірегей жобасы іске асы­­ры­луда. Бұл жоба халық­ара­лық сарапшылар тарапынан “Ғасыр жобасы” деген атауға ие болды.

Аталған жобаның бірінші бөлігін қаржы­ландыру үшін $85,79 млн. бөлінген болатын, оның ішінде Дүниежүзілік банктің қарызы есебінен – $64,5 млн. және республикалық бюджеттен – $21,29 млн. Аталған жобаның бірінші кезеңінде Үлкен және Кіші Аралдың қосылған тұсын­дағы ұзындығы 13 шақырымды құрайтын Көкарал бөгеті салы­нып, Сырдария өзені арнасының табаны тазартылды. Сондай-ақ, онда бірнеше жаңа гидротех­никалық құрылғылар орнатылды.

САРАТС жобасының жүзеге асырылуы өңірдің экологиялық ахуалын жақсартып қана қоймай, аймақтың әлеуметтік-экономи­калық дамуына, оның ішінде балық шаруашылығын дамытуға жаңа леп әкелуде. Қазіргі таңда азық-түлік қауіпсіздігін қамта­ма­сыз ету мәселесі маңызды мін­дет­тердің бірі болып тұрған уақытта балық шаруашылығын дамыту кезек күттірмес шаралардың бірі екені анық.

Азық-түлік қауіпсіздігіне бай­ланысты жағдай көрсетіп отыр­ғандай, балық өнімдерін өндіру және тұтыну бойынша біз қауіп­сіздік шегінен асып кетіп тұрмыз. Ғылыми норма­тивтер бойынша бір адам жылына 14 кг балық өнім­дерін тұтынуы қажет екен. Ал, қа­зір Қа­зақстанда әрбір адамға им­порт­ты қоса есеп­тегенде бар бол­ғаны 3-4 кг балық өнімдерінен ғана келетін көрінеді.

Арал теңізі мен Сырдария өзе­нінің бой­ында тұрып жатқан Қыз­ыл­орда облысы тұр­ғындарының өздері балық өнімдеріне сұра­нысын қанағаттандыра алмай отырғанда, басқа өңірлер туралы не айта аламыз. Бұл орайда САРАТС жобасының бірінші кезеңін жүзеге асыру барысында балық шаруа­шылығын да­мы­туға кері әсер ете­тін және шұғыл түрде ше­шу­ді қа­жетсінетін бір­қа­тар айтарлықтай кемші­ліктерге жол бе­рілді.

Балықтарды өткізу құрылғыларының бол­мауына байланысты олар жаппай қырылуда

САРАТС жоба­сы­ның бірінші бөлігін жү­зеге асыру барысында экологиялық жағдайға және азық-түлік қауіп­сіз­дігін қамтамасыз ету­ге әсер ететін айтар­лық­тай қателіктер жіберілді.

Жобаның бірінші бөлігін жүзеге асыру нә­тижесінде Кіші Арал­дан жылына 11-12 мың тон­на балық аулау жоспар­ланған болатын. Әйтсе де, бүгінгі күні тек қана 3 мың тонна ба­лық ауланып отыр. Көкарал бө­гетінде балықтардың өтуін бөгейтін құрыл­ғылардың болмауы­нан көктем­гі су тасқыны кезінде Кіші Арал то­лып, тасы­ғанда уыл­дырық шашатын балық­тардың бір бөлігі, оның ішінде Қамшылыбалық питомнигінде өсірілген бекіре тұқымдас бағалы балық түрлері, олармен бірге бюд­жет қаражаты да Үлкен Аралға ағып кетуде. Капрон торынан жа­салған балықтардың өтуін бөгейтін уақытша құрылғы жүктемеге шыдамай істен шықты. Металдан жасалған күрделі құрыл­ғы­лар орнату шығыс смета­сында  қаралмаған.

Оның үстіне, Үлкен Аралға уылдырық шаш­қан балықтар кері өткізу құрылғысының бол­мау­ына байланысты Көкарал бөгетінің сарқы­рамасы арқылы қайтадан кері қайта алмайды. Сөй­тіп, шағын су айдындарына шашырап, көл­шіктердің кейбірі кейіннен құрғап кететіндіктен, ондағы балықтар жаппай қырылады, осылайша онсыз да қиын экологиялық жағдай күрделене түседі.

Құрылысы аяқталмаған Ақлақ су торабы проблемаларының салдары

Ақлақ гидротехникалық су құрылғысын пайдалануға беру мерзімімен бірге аяқталуы тиіс САРАТС жобасының бірінші бөлігі әлі күнге дейін жүзеге асырылмай отыр. Бұған дейін атал­мыш су торабы құрылысының аяқталған­дығы туралы бірнеше мәрте баяндалған еді.

Ақлақ гидротехникалық су құ­рылғысының құрылысы екі негізгі функцияны атқарады: Сырдария өзе­нінің су өткізу қуатын арттыру және қысқы және көктемгі су тасқыны кезінде балық шаруа­шылығы тұрғы­сынан аса маңызды 20-дан астам жалпы көлемі 30,0 мың га құрайтын тұщы өзендер мен 10,0 мың га шабындық жерлерді суландыру.

Келісім-шарт бойынша Ақлақ гидро­тора­бының құрылысы 2005 жылы аяқталуы тиіс бо­латын. Сонымен бірге, осы нысан құрыл­ы­сы­мен айналысатын Ресейдің “Зарубежводстрой” компаниясының басшылығы Қазақстан Үкіметіне келісім-шарт мерзімін ұзарту туралы екі мәрте өтініш білдірген. Ең алдымен, 2006 жылдың тамызына дейін, одан кейін 2007 жылдың тамы­зына дейін. Мемлекет басшысы осы нысанды аралаған уақытта компания өкілдері құрылыстың белгіленген мерзімде бітетіндігі жайлы бірнеше мәрте сендірген. Алайда, осынша маңызды су торабының құрылысы әлі күнге дейін аяқталған жоқ.

Жалпы, Ақлақ су торабы құрылысын бітіру үшін барлық жағдай жасалды, Сырдария өзенінің арнасы бөгеліп, қажетті қаражат бөлінді. Ол қаражат бүгінгі күні игерілмей отыр.

Құрылыста ескі техниканың пайдаланылуы себебінен енді ірі техникалық ресурстарды жұ­мылдырмайынша және бақылау­ды күшейт­пейінше, Ақлақ ны­санын уақытында аяқтау мен оның сапалы болуына кепілдік бе­ру мүмкін еместігі жайлы жер­гілікті су шаруашылығы маман­дары мен аймақ басшыларының ескертулері  дер кезінде назарға алынбады.

Бас мердігер – ресейлік “За­рубежводстрой” компаниясы мен қосалқы мердігер арасында ішкі проблемалар бар. Мысалы, қазіргі таңда Павлодар қаласындағы қазақстандық “Ай-Су Мелиорация” компаниясымен сот дауы жүруде. Айта кету керек, Павлодар облы­сының арнайы аймақаралық эко­номикалық сотының 2007 жылғы 4 қыркүйектегі сот шешімімен “Ай-Су Мелиорация” ЖШС алдындағы жалпы 126,1 млн. теңге қарыздың бір бөлігін өтеу үшін “Зару­бежводстрой” АҚ-тың техникасы кәмпескеленіп, аукционда 9 млн. теңгеге сатылды.

Осындай маңызды жоба құ­рылысын жүргізетін ресейлік компания нәтижесінде техникасыз қалды. Олай болса, компания құрылысты бұдан әрі қарай қалай жүргізбек деген заңды сауал туындайды. Оның үстіне, бұл жағдай Арал және Қазалы аудандарының 150 мың тұрғынын арзан қуатпен қамта­масыз етуді көздеген САРАТС жобасының екінші фазасы бары­сында көзделген Ақлақ су тора­бындағы 23 мВт қуаттылығы бар гидроэлектростанса құрылысына да кері әсерін тигізуі ықтимал.

Дәл қазіргі жағдай қандай? Ақлақ құрылғысының болмауы себепті онсыз да зәру болып отыр­ған тұщы су Үлкен Аралға кетуде. Су торабы құрылысына дейін мүмкіндігінше жұмыс істеп келген арнайы бөгет болса, қазір ол да жоқ.

Арал өңірі тұрғындары Ақлақ су торабын пайдалануға беру мерзі­мінің кешіктірілуіне байланысты алаңдаушылық білдіруде. Өйткені, тұщы көлдер құрғап, жайылымдар шөлейттеніп барады. Жем-шөптің болмауынан тұрғындар амалсыз малдарын сойып, САРАТС жоба­сының болашағына сеніп, Аралға оралған балықшылар кеуіп жатқан өзендердің жағалауларын тастап кетуде. Кезінде балық шаруа­шылығымен айналысқан және әлі де айналысып жатқан осы төңі­ректегі елді мекендердің 30 мыңнан астам тұрғыны қиын әлеуметтік жағдайға ұшырап отыр. 

Осылайша, өңірге орасан зор экологиялық және әлеуметтік-экономикалық нұқсан келуде. Бұл жағдай тапсырыс беруші – Ауыл шаруашылығы министрлігі Су ресурстары комитетінің әлсіз бақылауы салдарынан болып отыр.

САРАТС жобасы екінші кезе­ңінің техникалық-экономикалық негіздемесін жасауда баламалы нұсқалар қарастырылуы қажет

Өздеріңізге белгілі, САРАТС жобасының негізгі құрамдас бөлігі болып табылатын Сарышығанақ ағысын бөгетпен жауып, оның деңгейін көтеруді көздейтін екінші бөлігінің техникалық-эконо­ми­калық негіздемесін жасау жұмыс­тары жүргізілуде. Бұл жоба аймақ тұрғындары үшін зор маңызға ие болғандықтан, шығанақты тек қана толтыру емес, ондағы экологиялық тепе-теңдікті сақтап қалу жайы да басты назарда болуы тиіс.

“Казгидроводхоз” институ­тының Сарышығанақ ағысында бөгет құрылғысын салу жөнінде жасаған негізгі жобасында су деңгейін 46 метрге дейін көтеру және ағыстың төменгі бөлігінен қосымша канал жүргізу көзделген. Бірақ, аталған жобаның бірқатар кемшіліктері бар.  

Біріншіден, бұл жобаның басты кемшілігі – таяз су айдыны кеме қатынасы мен балық өсіруді қам­тамасыз етпек түгілі, балықтардың жаппай қырылуына алып келуі мүмкін. Бүгіннің өзінде Арал балықшылары бұған дейін кездес­пеген көк-жасыл балдырлардың (цианобактерийлердің) пайда болуына байланысты дабыл қағуда. Бұл балдырлардың жасушалары ауадағы азотпен қоректенеді, осыдан су азотпен байытылып, балықтардың қырылуына алып келеді. Осындай жағдай Азов теңізіндегі Цимлян су қоймасында орын алған болатын.

Екіншіден, Сарышығанақ ағы­сы­ның төменгі бөлігінен қосымша канал жүргізу келіп жатқан тұщы су мен ағыстағы ащы судың толық­қанды араласуын қамтамасыз ете алмайды, бұл ондағы балық шаруа­шылығын дамытуға мүмкіндік бермейді.

Үшіншіден, “Казгипроводхоз” институты жасаған жобаны жүзеге асыру барысында Сарышығанақ ағысындағы су Арал қаласына 8 шақырымды құрайтын өзінің бұрын­ғы шекарасына оралмайды. Сон­дықтан, ағыс пен қаланы байла­ныс­тыру үшін тағы қосымша канал­дар құрылысы қажет болары анық.

Сонымен қатар, Арал пробле­маларын зерттеу мәселесі бойынша Қазақстан-Германия тобының (Тараз қаласындағы Су шаруа­шылығы ҒЗИ мен Германияның Карлсруэ университетінің су және су нысандары  институты) Қызыл­орда облысындағы су және балық шаруашылығы мамандарының қолдауына ие болған тағы бір баламалы жобасы бар.

Бұл жоба Сарышығанақ ағы­сындағы су деңгейін 51-52 метрге жеткізуді, Арал теңізінің алғашқы деңгейін қайта қалпына келтіруді және теңіздің Арал қаласы жағын­дағы жоғарғы бөлігінде қосымша канал жүргізуді көздейді. Бұл Арал теңізі деңгейін қалпына келтіруге және Арал қаласының портты қала ретінде әлеуметтік-экономикалық маңыздылығын арттыруға мүмкін­дік береді. Сондай-ақ, аталған нұсқа Арал қаласына су көлігі жүретін канал жүргізу құрылысы қажеттілігін жояды.

Су қоймасында қажетті су тереңдігін (8-10 м.) жасау Солтүстік Аралдың барлық акваториясындағы белсенді су айналымының болуын қамтамасыз етеді және Арал теңі­зінің солтүстік бөлігіндегі эко­логиялық жүйенің өзін-өзі реттеуі­не мүмкіндік береді.

Жоғарыда айтылғандарды еске­ре отырып, ел Үкіметі “Сырдария арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтап қалу” жобасының Арал өңірі үшін эко­логиялық, әлеуметтік-экономи­калық маңыздылығына орай Ақлақ гидротехникалық құрылғысы құры­лысын салу мерзімінің ұзартылу себебін және осыған бөлінген қаражаттың тиімді жұмсалуын тексеру жөнінде тиісті органдарға тапсырма беруі тиіс деп білеміз.

Екіншіден, балықтардың жап­пай қырылуына байланысты САРАТС жобасының екінші ке­зеңінің бас­талуын күтпей-ақ, Көк­арал бөге­тінде балықтардың өтуін бөгейтін және балықтардың өтуіне мүмкіндік беретін құрылғыларды салуға қаржы көздерін қарастыруы керек.

Үшіншіден, САРАТС-тың екін­ші кезеңі бойынша шешім қабыл­дау уақытында “Казгидроводхоз” институтының жобасымен қатар, Қазақстан-Германия тобының жобасын объективті түрде қарас­тырып, қазіргі қалыптасқан жағдай аясында Қызылорда облысы су және балық шаруашылығы маман­дарының пікірлерін және тұтас критерийлер кешенін қаперге ала отырып, ең оңтайлы нұсқаны таңдауы қажет.

Төртіншіден, көк-жасыл бал­дыр­лардың пайда болуын зерттеу бойынша жұмыстар жүргізіп, олардан тазарту бойынша кешенді шаралар қабылдағаны жөн.

Ең соңында айтарымыз – шет­ел мердігерімен байланысты туын­даған проблемаларды және оған қатысты пәрменді шаралар көру мүмкіндігінің болмауын ескере келгенде, САРАТС жобасының екінші кезеңін жүзеге асыруда осындай ірі нысандарды салу бойынша жеткілікті тәжірибесі бар отандық компанияларға басымдық берген ұтымды көрінеді.