«Егемен Қазақстан» газеті

№136-138, 17 сәуір 2009 ж.

МЕМЛЕКЕТТІК САТЫП АЛУЛАР

Оларды ашық өткізу — бюджеттік қаражатты үнемдеу көзі

Қаражаттың басқа бір көзі – бұл бюджеттің барлық шығындық баптары бойынша қатаң үнемдеу және аса қатал қаржы тәртібі. Осы­ны ескере отырып Үкіметке респуб­ликалық бюджет шығындарын оң­тай­ландыруды және апта сайынғы мо­ниторинг режімінде бюджеттік қа­ражаттың жұмсалуын жіті бақы­лауды тапсырамын. Осыған сондай-ақ біздің депутаттарды да ша­қырамын.

Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ.

“Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға”

атты  Қазақстан халқына Жолдауынан.

Мұрат ӘБЕНОВ,

Парламент Мәжілісінің депутаты.

Президент Н.Назарбаевтың Қа­зақстан халқына арнаған “Дағ­дарыс арқылы жаңару мен да­муға” атты Жолдауында дағдарыстан шығудың бірден-бір көзі әрі экономикалық өсуге апарар жол ретінде бюджеттің барлық саласы бойынша қатаң үнемдеу жасалып, қаржылық тәртіптің сақталу қа­жет­тілігін ерекше атап өткен бола­тын. Сондықтан Үкіметке апта сайын мониторинг жүргізу арқылы бюджеттік қаржының пайдаланылуын қадағалау тапсырылған. Бұл Парламент депутаттарына да қатысты айтылған еді.

Ең бастысы, бұл ретте қар­жылық тәртіпті бұзған­дар­ға дағдарыс уақытының заң­да­ры бойынша қатал түрде сұ­раныс жасалатындығы ескер­тілді.

Сондай-ақ, Үкімет пен әкім­дерге жоспарланған іс-шараның қаржыландырылуын қамтамасыз ете отырып, бюджеттен бөлінген әр теңгенің жұмсалуын айрықша бақылауға алу тапсырылды.

Осы ретте, бюджеттік қар­жы­ны үнемдеудің ұтымды тәсілі мем­лекеттік сатып алудың тиімді жүр­гізілуі екендігі бесенеден белгілі. Аталған міндеттерді орындау мақ­са­тында өткен жылдың күзінде мем­лекеттік сатып алу саласын рет­тейтін заңнамаға өзгерістер енгізілді. Әрі Елбасы өз Жол­дауын­да мемле­кеттік сатып алу са­ла­сына қатысты тағы бір маңызды мәселе – көбіне отандық тауар өндірушілер мен орта және шағын кәсіпкерлерді қолдау қажеттігін атап өтті.

Бұл мақсатта өткен жылдың қараша айында “Мемлекеттік са­тып алу туралы” Заңға өзгерістер енгізіліп, ол 2009 жылғы 1 қаңтардан бастап өз күшіне енген болатын. Заңда алғаш рет “отан­дық тауар өндірушілер”, “отандық кәсіпкерлер” және “отандық жұ­мыс берушілер, қызмет көрсету­ші­лер” ұғымдары тарқатылып көр­се­тілді. Шетелдік өнім берушілермен салыстырғанда басымдыққа ие бо­латын нақты жағдайлар анықтал­ды. Осы ретте, жергілікті тауар өндірушілерді қолдауды жеңілдету үшін “Самұрық-Қазына” ұлттық әл-ауқат қоры құрамына кіретін ұлттық компаниялардың сатып алулары бұл заңның қолданылу аясынан шығарылды. Бірақ отан­дық тауар өндірушілерді қолдау бойынша талап бұрынғыдан да қатайтылды. Ең бастысы, сыбай­лас жемқорлыққа қарсы мейлінше жетілдірілген тосқауыл үлгісі жа­салды: сатып алу мен түрлі ақпа­раттық қызмет көрсетудің элек­трон­ды нұсқасы енгізілді, кон­курстық ресімдеу жеңілдетіліп, оның ашықтығы қамтамасыз етіл­ді. Дегенмен, 2009 жылдың 2 ай­ын­да аталған заңның жүзеге асы­рылуына жасалған сараптама нор­ма­тивтік-құқықтық актілер талап­тарын бұзуға жол берілгендігін көрсетті.

Мемлекеттік сатып алу туралы ақпараттың жүйесіздігі

Мемлекеттік сатып алудың жа­риялығы мен ашықтығы сыбайлас жемқорлыққа қарсы қажетті шара ғана емес, экономикалық тиім­ді­лік­тің негізгі факторы болып та­былады. Мысалы, 2008 жылы тә­жірибе ретінде бірқатар мемлекет­тік органдарда электронды сатып алу тәсілін енгізу нәтижесінде 575 конкурс бойынша алғаш бөлінген қаржының орта есеппен 22%-ы үнемделген. Бұрындары осындай артық қаражат қайда кеткендігін сұрамағанның өзінде, кем дегенде бюджеттік қаражатты үнемдеудің салмақты қоры бар.

Конкурсқа қа­тысты мәлі­мет­­тер­ді (мем­лекеттік сатып алудың жыл­дық жоспары, ха­бар­ландыру, хат­та­малар және т.б.) ық­тимал өнім бе­руші­лер тең және еркін түр­­де алуы үшін заң­­ға сәй­кес тап­­сы­рыс бе­ру­ші оны өзі­нің веб-сай­тында орна­ластыру және қосымша құ­зі­ретті органға ақпарат жол­дау қажеттігі қарастырылған.

Сондай-ақ, заңға енгізілген өзгерістер қа­тарында жалпы техникалық сая­сат­ты жүзеге асыру үшін бір опе­ра­тордың болуы және мемлеке­ті­міз­дегі сатып алу туралы мәлі­мет­тер жинақталатын жалпы­мем­ле­кет­тік ақпараттық жүйе – мем­ле­кеттік сатып алудың арнайы веб-порталын (www.goszakup.gov.kz) жасау бар. Әйтсе де, бүгінгі күнге дейін порталда заңда қарасты­рыл­ған мәліметтер толық орналас­ты­рылмаған. Мысалы, 17-бапта көр­сетілген тауар, жұмыс және қыз­мет көрсету тізілімі жасалмаған. Тапсырыс берушілер конкурс өткізілуге дейін өздеріне қажетті тауардың жіктеуіште бар екендігін қалай тексеретіндігі белгісіз.

Сонымен қатар, порталда ағымдағы жылы тапсырыс беруші мен конкурс жеңімпазы арасында жасалынатын келісім-шарттардың тізілімі орналастырылмаған. Ал, заң талаптарына сәйкес әрбір тап­сырыс беруші келісім-шарт жасал­ғаннан кейін ол туралы он жұмыс күні ішінде порталға мәлімет ор­на­ластыруы қажет. Және де тап­сырыс беруші порталға келісім-шарттың орындалған немесе орын­­далмағандығы жөнінде мәлі­мет ұсынуы керек. Жыл басынан бері конкурстардың едәуір бөлігі өткізіліп қойғандығын ескерсек, олардың бірде-біреуі жөнінде веб-порталда ақпарат орналастырыл­маған. Сонда келісім-шарттардың орындалуына жұртшылық қалай бақылау жүргізбекші?

Елімізде бүгінгі таңда тапсы­рыс берушілердің 17 мыңнан астам жылдық жоспары бар десек, порталда соның тек 165-і қам­тыл­ған. Заңға сүйенсек, бұл жоспар­лардың барлығы тіпті алдыңғы жылы бекітіліп, 5 күн ішінде құзы­ретті органға жолдануы қажет еді. Сонда бұл ақпарат әдейі жасырыл­ған ба немесе байқаусыз еленбей қалып қойған ба? Егер қажетті ақпараттың 1 пайызы ғана орна­лас­тырылса, онда тапсырыс бе­рушілер ақпараттың жариялы­лы­ғына мүдделі емес. Оларға қажетті адамдардың білгені ғана жеткілікті болғаны ма?

Сайттардың ауылы алыстап кеткен...

Арнайы веб-порталда мәлімет­тердің аз болуы салдарынан ық­тимал өнім берушілер өз бетінше ғаламторда басқа тапсырыс беру­шілердің сайттарын іздеуге мә­ж­бүр. Оның үстіне, сайттың Қа­зақстан Республикасы резиденті болып табылатын тұлғаға тиісті болу қажеттігі жөнінде 17-бапта көр­сетілгенімен, кейбір мемлекет­тік мекемелер әлі күнге дейін өз ақпараттарын казнет (kz әріп­тері­мен аяқталатын сайт атаулары) ай­мағынан тыс жариялауда. Сәйке­сін­ше тапсырыс берушілер ұсынуы тиіс мемлекеттік қызметтік ақпа­рат шетелдік серверлерден орын тепкен. Мысалы, көптеген білім беру мекемелерінің сайттары “narod.ru” деген ресейлік ресурста орналасқан. Бұл жағдайда, мұндай ор­наластыру ресми болып табыл­майтындығы белгілі. Ондай болса, қызметтік мәліметтің қолже­тімділігі мен сақталуына немесе өзгермеуіне кім кепіл береді?

Атауымыз біркелкі болса... немесе бір үйдің баласының тегі бір болуы қажет

Сонымен бірге, тіпті 2005 жыл­дың өзінде-ақ бекітілген қазақ­стан­дық сегменттің до­мендік ке­ңістігін тарату ере­жесінің талап­тары да орын­далмауда. Онда мем­лекеттік ор­гандар үшін gov.kz-ке аяқталатын үшінші деңгейлі атау­лар (мы­салы, Білім және ғылым ми­ни­стрлігінің сайты www.edu.gov.kz), ал оқу орындарының сайттарына edu.kz анықталған.

Мәселен, 26 министрлік пен ведомстволардың 19-ының домен­дік атаулары талаптарға сай кел­мейді. Осының салдарынан сайт­тар атауын өз еркімен таңдау өз бе­тінше қажетті ресурсты табуға мүмкіндік бермейді. Мысалы, Эко­номика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің домені бойынша (www.mіnplan.kz) мұның министрлік екендігін аңғаруға болғанымен, Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің домені бойынша (www.nature.kz) көптеген пайдаланушылардың қиындыққа тірелетіні анық. Домендік атау­лардың бірыңғай стандарттары­ның болмауы (әр министрлік сайт атауының негізі мемлекеттік неме­се ресми, сондай-ақ ағыл­шын тіл­деріндегі сөз не сөздің бас әріп­те­рінің қысқартып алынуы мүмкін) мемлекеттік құрылым­дардың Ин­тернет ресурсындағы жүйелілікке түсініксіздік әкеле­тіндігі сөзсіз.

Тұрақтылықты Интернет те қажет етеді

Заңға сәйкес тапсырыс беруші­нің сайты тұрақты жұмыс жасап тұруы қажет. Десе де, мемлекеттік ор­гандардың ресурсы ретінде көр­сетілген веб-сайты немесе оның сілтемесі жұмыс істемейтін жағ­дай­лар да кездесіп жатады. Мы­салы, Жер ресурстары агенттігі сайтындағы (www.auzr.kz) мем­ле­кеттік сатып алу бойынша мә­лі­мет­тер деген сілтемесі ашыл­майды.

Ақпараттың ашықтығы қайда?

Кейбір мемлекеттік органдар­дың сайттарында заңда көрсетіл­ме­се де ықтимал өнім берушілер­дің мемлекеттік сатып алу туралы мәлімет алуына шектеу жасалған. Осылай, Ауыл шаруашылығы ми­нистрлігінің (www.mіnagrі.kz) веб-сайтындағы мемлекеттік сатып алудың жылдық жоспарын арнайы тіркелмей және құпия белгіні енгізбей ашу мүмкін емес. Заң бой­ынша мұндай шектеулер қа­растырылмаған. Ақпарат бәріне бірдей қолжетімді болуы қажет.

Мемлекеттік сатып алу мен мемлекеттік тіл үйлеспей ме?

Мемлекеттік сатып алулар са­ла­сындағы негізгі кемшіліктердің бірі тіл туралы заңнама талап­тары­ның орындалмауы болып отыр. Бірқатар сайттардағы мемлекеттік сатып алу туралы мәліметтер мемлекеттік тілде ұсынылмайды немесе толық көлемде берілмейді.

Аталған жөнсіздік мемлекеттік құрылымдардың басым көпшілі­гіне тән. Тіпті, өкілетті орган – Қаржы министрлігіндегі мемле­кеттік сатып алу заңдылық­та­рының орындалуын қадағалайтын комитеттің өзі мәліметтерінің басым бөлігін ресми тілде орна­ластырғаннан кейін басқа мемле­кеттік органдар туралы айтудың өзі артықтау болар. Мәселен, мемлекеттік сатып алуды конкурс арқылы өткізудегі сатып алу ту­ралы мәліметтің 54-і ресми тілде, тек 14-і мемлекеттік тілде орна­лас­тырылған. Мемлекеттік сатып алуды баға ұсыныстары арқылы өткізудегі мәліметтердің 39-ы рес­ми тілде, ал оның тек 2-еуі мем­лекеттік тілде жарияланған. Демек, мемлекеттік тілдегі мәліметтер конкурстар бойынша 25% және баға ұсыныстарын сұрату бой­ынша 5% ғана қамтылған.

Бірқатар министрліктерде мем­лекеттік сатып алу туралы мәлімет ресми тілде болғанымен мемлекет­тік тілдегі нұсқасы мүлдем жоқ. Мысал ретінде, Индустрия және сауда министрлігінің (www.mіt.kz) веб-cайтындағы мемлекеттік сатып алу бойынша мәліметтің мемле­кеттік тілдегі сілтемесі тіпті жоқтығын келтіруге болады.

Заң бұзушылықтар көп мақтаған электронды түрде де болады

Заң талаптарын орындамау­дағы салмақты кемшіліктердің бірі электронды сатып алу тәсілімен өткізілген конкурстардың 700-ден астамы мемлекеттік тілде өткізіл­ме­ген. Өйткені, электронды мем­лекеттік сатып алуды жүзеге асыратын бірыңғай оператордың (www.goszakup.gov.kz) веб-порталы әлі күнге дейін ресми тілде ғана жұмыс істейді.

Мәліметтердің мемлекеттік тілде болмауы тіл туралы заңды­лық­тарды бұзып қана қоймай, адал бәсекелестікке кедергі кел­тіреді. Соның салдарынан ресми тілді біл­мейтін кәсіпкерлердің мемлекеттік сатып алу саласына қатысуда тең мүмкіндіктері жоқ.

Мемлекетіміздің бірқатар өңір­леріндегі бизнес құрылымдарының төмен белсенділік танытуын статистикалық мәліметтер де қош­тайды. Мұны республика өңірлері бойынша электронды сауда-саттыққа ықтимал қатысушы ре­тін­де электронды қолды (подпись) 5074 заңды және жеке тұлғалардың алуы көрсетіп отыр. Оның ішіндегі негізгі бөлігін Астана қаласы (1006) мен ірі аймақтар (Алматы қаласы мен облысы – 577, Қарағанды облысы – 445) береді. Осы ірі үш аймақтың өзі барлық тіркелушілердің 50%ын құрап отыр. Ал, Атырау облысынан – 94, Қызылорда облысынан – 79, Маңғыстау облысынан 93 қана. Яғни, аталған осы үш аймақ бірге барлық ықтимал қатысушылардың 5,2%-ын ғана құрайды.

Осы материал дайындалып жат­қан кезде жергілікті бюджет­терді оңтайландыру жөнінде Үкімет шешімі қабылданғаны белгілі болды. Сондықтан теңіздің тамшыдан құралатыны іспетті, жыл басында қаражат жұмса­лын­бай тұрғанда, оны тиімді игеріп, қатал дағдарысты еңсеру жолында біріккеніміз абзал.