Ғани ҚАСЫМОВ, сенатор:
Мен қазақпын және қазақтықтың шыңына жетуге ұмтыламын!
«Ұлт Times»: – Ғани Есенгелдіұлы, алғашқы сұрақты Ресей Президенті Владимир Путиннің Қазақстанға ресми сапарынан бастағымыз келіп отыр. Бұған дейін де Ресей басшысының елімізге сапары бірнеше рет кейінге шегерілді. Және Путин келер алдында да екі елдің саяси сарапшылары арасында бір-біріне кереғар пікірлер айтылып жатты. Жалпы, В.Путиннің билік басына келуінен соң, екі елдің арасындағы қарым-қатынас Кедендік одақ аясында қалай өрбуі мүмкін?
Ғани Қасымов: – Сіз салмақты сұрақ қойып отырсыз. Мұндай кешенді мәселелердің тек біздің еліміз үшін ғана емес, экономикалық одаққа кіретін үш мемлекетке де қатысты астарлары бар. Бұл – біздің алдымызға басым мақсаттар қойып отыр. Біріншіден, ұлттық мүддені қорғау. Одан кейін Кедендік одақ құрамындағы елдердің экономикалық тұрғыда тепе-тең дәрежеде дамуы. Енді күн тәртібіне ортақ экономикалық аймақ пен Еуразиялық одақ құру мәселесі шығып отыр. Оны жүзеге асыру Қазақстанның ұсынысы бойынша, 2015 жылға қалдырылды. Бұл алдағы үш жыл ішінде бейімдеуден өтіп, одаққа енуге алғышарт әзірлеу, біршама дайындық жасау қажеттілігі үшін ойластырылды.
Мен қазір күнделікті жарық көрген барлық сараптамалық материалдарды қарап отырмын. Негізгі мәселелердің бәрі назардан тыс қалып жатқан жоқ. Ресеймен, Беларусьпен арада жасасқан келісімшарттар да қайта қаралып, қазір бәрі үш елдің теңқұқықтылығын сақтау мақсатында түзетілуде. Мәселен, «ЕурАзЭҚ» бойынша халықаралық комиссия құрылғанда дауыс беру құқығы Қазақстан мен Беларуссияға 21,5 пайыздан тиіп, Ресейдің бір өзі 57 пайыз еншілеген болатын. Ал, кейін бұл теңсіздіктердің бәрі өзгерді. Барлық келісімдер, құжаттар қайта қаралу үстінде. Ортақ комиссияға енетін мемлекеттердің өкілдеріне де орын бірдей бөлінді. Яғни, ортақ мәселе қаралғанда үш мемлекеттің үшеуі де теңдей дауыс беріп, мәселені теңқұқықты түрде шешетін болады. Ешбір елге артықшылық берілмейді.
Бүкіл әлемдегі экономикалық одақтарды айтатын болсақ, «АСЕАН» Азият Тынық мұхиты одағы, Латын Америкасы мемлекеттерінің экономикалық-ынтымақтастық одағы, АҚШ пен Канада арасындағы одақтар бар. Жалпы, экономикалық одақтың бәрі экономикалық принциптерге негізделеді. Оның мәнін басқаша бағытта дабырайтып, қара аспанды төндіріп жіберудің қажеті жоқ. Өйткені, онда ешқандай да саясат жоқ, жәй ғана экономикалық мүдделер бар...
«Ұлт Times»: – Кешіріңіз, сөзіңіз аузыңызда, қазірдің өзінде Ресейде басқа мемлекеттердің ұлттық құрылымдарынан жоғары тұратын құрылымды органдар құруға, мәселен, ортақ Еуразиялық Парламент құруға негіз жасалып жатқаны жайында нақты деректер бар. Бұл басқа елдердің егемендігіне нұқсан келтіру емес пе?
Ғани Қасымов: – Мен не үшін өзге одақтар туралы айтып, мысал келтіріп жатырмын? Бізде ондай ұлттық құрылымдардың үстінен қарайтын халықаралық органдар қазірдің өзінде бар ғой. Мәселен, ТМД елдері Парламентаралық Ассамблеясы бар. Мен өзім 2000 жылдан бері сол Петербордағы Парламентаралық Ассамблеяның мүшесімін. Оның елдің егемендігіне, оның ішкі мәселелеріне ешқандай да қатысы жоқ. Ол жерде тек қана ұлттық заңнамаларды бірегейленіп, өзара түсіністік, үйлесімділік қалыптастыру үшін пилоттық жобалар жасалады. Мәселен, қазір біз құрамына кіретін Кедендік одаққа Қырғызстан немесе басқа бір мемлекет енетін болса, олардың жағдайы, айталық тариф, жасалатын жеңілдіктері, ішкі нарығы тұрғысында біздегі ортақ ережеге сәйкес келмейтін болса, онда осы уақытқа дейін жасалған жұмыстың бәрін қайта қарап, бәрін үйлестіруге тура келеді. Ондай кезде тек қана кедендік тарифтер секілді экономикалық жағы қарастырылады. Ал саяси проблемалар, басқа елдердің ұлттық мәселелері бұл жерде мүлдем сөз болмайды.
Менің есіме мына мәселе түсіп отыр. Біз Кедендік одақты құру бағытындағы шаруаларды 1996 жылдың 5 наурызында бастағанбыз. Одан бері, міне, он бес жыл өтті. Одақ енді ғана өз жұмысының жемісін бере бастағандай. Бұл оңай жұмыс емес. Сондықтан бүгін оны «керек емес» деп қолды бір сілтеуге болмайды. Осы Кедендік одақтың арқасында Қазақстан мен Ресейдің арасындағы тауар айналымы 40 пайызға артып отыр. Біз қаласақ та, қаламасақ та Кедендік одақ мәселесі болатын құбылыс. Өйткені, Қазақстанның Ресеймен 7 мың шақырымдық ортақ шекарасы бар. Бізге жетпейтінін тауарларды басқа елден алып, өзіміздегі тауарларды шетке шығаратын жағдай жасау қажет. Бұл заңдылық. Ал, Ресей технологиясы бізге келіп, нарығымызды жаулап алады деп қорықсақ, онда біріншіден, жұмыс істеуіміз керек. Екіншіден, экономиканы, өндірісті дамытуға жағдай жасау қажет. Біз қалай десек те, біздің экономикалық әлеуетіміз өте шағын. Халқымыздың саны 16-ақ миллион. Сондықтан кейбір мәселелерді экономикалық ынтымақтастық арқылы шешуге мүдделіміз. Ол теңқұқықты түрде жүргізілетін осындай ортақ құрылымдар арқылы жүзеге асырылады. Ал, мен бұдан біздің мемлекетімізге төнер басқа қауіп-қатер көріп тұрған жоқпын.
«Ұлт Times»: – Сонда сіздіңше қазір біздің арамызда ешқандай да даулы мәселе, мүдделер қайшылығы жоқ қой?..
Ғани Қасымов: – Рас, біздің арамызда даулы тұстар бар. Әлі де алдын алып, шешуді күтіп тұрған мәселелер де жоқ емес.
Мәселен, экономикалық дамудың түрлі саланы қамтымай, біржақты дамуы. Бірақ, оның жолын өзіміз табуға ұмтылуымыз керек. Біз үшін ешкім келіп, шешіп бермейді.
«Ұлт Times»: – Ал, бізде осы тұрғыдан қандайда бір алғабасар қадамдар жасалып жатыр ма?
Ғани Қасымов: – Елімізде қазір Үдемелі индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы жүзеге асырылып жатыр. Бұл нені білдіреді? Мемлекеттің өз экономикасын отандық өнімдерімен қамтамасыз етуге ұмтылыс бар дегенді білдіреді. Қазір осы бағдарлама аясында 600 жаңа өндіріс орнын іске қосу көзделіп отыр. Олар өз өнімдерін шығара бастайды. Ресейлік емес, Америкалық, Англиялық немесе Қытайлық та емес, заманға сай өзіміздің жаңа технологиямызбен жабдықталған кәсіпорындар отандық өнімдерімізді нарыққа ұсынып жатыр. Бұл бәсекеге қабілеттілік бізді жаңа белестерге алып шығуы қажет. Біз мұндай үдемелі индустриалды-инновациялық бағдарламаны неге жасап отырмыз? Алға қойылған мақсат не? Біріншіден, біз өзімізден тауар өндіре бастадық. Екіншіден, шикізат елі болудан өндірісті, өнеркәсіпті елге айналып келеміз.
Біз қазір айтарлықтай қарқынды дамып келе жатырмыз. Экономика тұрғысында бізде 2000 жылдан бері айтарлықтай өсім бар.
«Ұлт Times»: – Мұнайдың есебінен ғой?
Ғани Қасымов: – Иә, мұнайдың есебінен. Бірақ тауар өнімі де артып келеді.
«Ұлт Times»: – Кедендік одақ пайда әкеледі деп отырсыз. Біздегі экономикалық өсімнің 70 пайызы мұнайдың есебінен жоғары көрсеткішке ие болып отыр. Негізі, Ресей де мұнайға арқа сүйеп отырған мемлекет. Демек, бұл Кедендік одақтан бірінші кезекте өз өнімдері бар Беларусь елі ұтады. Екінші, Ресейге де тиімді болады. Ал бізде қалай болады. Мәселен, солтүстік облыстарымыздағы көптеген кәсіпорындарды қазірдің өзінде Ресей сатып алып жатыр. Бұның арты экономикалық кеңістігімізді басып алуға әкеп соқтырмай ма?
Ғани Қасымов: – Жақсы сұрақ. Біріншіден, бұл қауіптің алдын алу үшін өз нарығымызды өзіміз қорғауымыз керек. Біздің мүддемізді ешкім келіп қорғап бермейді. Айталық, сіз бен біз біріге отырып мынадай ұсыныс жасайық. Бизнес қауымдастығын шақырып, үлкен жиын өткізіп, өз кәсіпорындарымызға өз кәсіпкерлеріміздің ие болып қалуы керектігін айтайық. Ол үшін тиімді заңдар қабылдайық. Бизнес құрылымдарында 49 пайыздан артық үлес шетелдіктерге берілмейтін болуы керектігін шегелеп жазайық. Бұл – қалыпты жағдай. Франция да, барлық елдер де осылай жасайды. Олар осы арқылы ұлттық экономикасын қорғайды. Демек, Сіздің қойып отырған сұрағыңыз, айтып отырған қаупіңіз де орынды. Оның алдын алуға арналған осындай сақтық шараларын қолға алу да орынды.
Біздің кемелденген қоғамда өмір сүріп жатқанымыз рас болса, осы секілді батыл қадамдарға бара білуіміз керек. Ол үшін бізде қажеттіліктің бәрі бар. Оның тіпті үлгісі де бар. Мәселен, Елбасының тамаша идеясымен құрылған «Самұрық Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры. «Самұрық» холдингі мен «Қазына» кәсіпорны активтерін біріктіру арқылы, ұлттық экономикамыздың үлкен бір қорғанын жасадық. Оған «ҚазМұнайГаз», «Қазақтелеком», «Қазақстан темір жолы», т.б. еліміздегі жетекші ұлттық компаниялар кірді. «Самұрық-Қазына» бұл - қуатты капиталдар активі. Мұндай тәжірибе әлемнің көптеген елінде бар. Америкада да осындай құрылым бар. Әрине, біздікі олардың қасында орта деңгейлі болып саналады.
«Ұлт Times»: – Ал, тиімділігі қандай болып отыр?
Ғани Қасымов: – Тиімділігін біз өзіміз сараптауымыз қажет. Ең бастысы мұның ұлттық экономикамыз үшін мықты қорғаныс құралы екені анық. Әлемдік деңгейде орташа саналатын инфрақұрылымды серіктестік құрдық. Бұл үлкен жетістік, бұны сіздер неге жазбайсыздар!? Бұрын мұндай құрылым тіпті, жоқтың қасы болатын. Келесі қадам орта-шағын бизнесті қорғауымыз керек. Бізде «Атамекен» кәсіпкерлер одағы бар, «Сауда өндіріс палатасы», «Самұрық-Қазына» осылар шағын орта бизнесті қорғап, дамытуға жауапты болуы тиіс. Үкіметпен бірлескен арнайы жоба, бағдарлама қабылданғаны жөн, әрине. Бұлай жасау тек солтүстікті ғана емес, ертеңгі күні шығыстан, батыстан төнетін экономикалық экспансияның алдын алатын бірден бір қорғаныс болатыны сөзсіз.
Жалпы, бізде экономикалық өсу бар. Үдемелі индустриалды-инновациялық даму бағдарламасын қолға алу арқылы біз заманға сай күшті экономикалық өркендеуге қабілетті ел екенімізді де көрсетіп отырмыз. Индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы біздің идеологиямызға айналуы керек. Біз идеологияны, ұлттық экономикалық қауіпсіздіктің бәрін кешенді түрде қарауымыз керек.
«Ұлт Times»: – Бізде осы интеграциялық одаққа келгенде бәрімізде бір ішкі наразылық бар. Өйткені, іштей қорқыныш, алаң бар. Орыс-орыс оңбаған деген тарихи қорқыныш. Санадағы осы түйткілді қалай жаңартуға болады?
Ғани Қасымов: – Ең алдымен, біз нені қолдан шығарып алдық, соны қайтаруымыз керек. Біз қазір өте үлкен бір мәселені ескермей отырмыз. 2005 жылы бізде Премьер-министрдің идеология жөніндегі орынбасары деген лауазым жойылды. Нәтижесінде не болды? Елдегі болып жатқан жағдайлар тұрғындардың түрлі топтары арасында әр түрлі түсіндіріле бастады. Неше түрлі «фобиялар», үгіт-насихаттар осылай пайда болды. Мемлекет тарапынан оны ешкім қадағалап, бақылап отырған жоқ. Осыдан барып, сіз айтқан психологиялық жалтақтық, тарихи шашыраңқылық қалыптастырып отыр. Мәдениет пен ақпарат министрліктері де халықтың көңіл күйіне мән бере алмай қалды. Мен турасын айтсам, осындай шашыраңқылықтың, жүгенсіздіктің салдарынан қазір бізде ақпараттық терроризм қалыптасып отыр. Теледидарды қосыңыз, көру мүмкін емес. Өйткені, онда қаптаған түрік пе кәрістің сериалдары. Біз өз тарихымызды емес, солардың тарихын үйреніп, жаттап жатырмыз. Біз өзімізді ұмытып, басқа біреулердің өмірін сүріп жатырмыз. Бұл не? Мұнымен кім айтанысады? Неге бөтен елдің тарихын көріп, бөтен біреудің өмір хикаясын күйіп-пісіп тамашалауымыз керек? Өзіміздің фильмдер қайда?
Қазір, міне, «Жаужүрек мың бала» деген жалғыз ғана фильм түсіріліп отыр. Одан басқа не бар? Осы салаға бөлінген қаржы қайда кетіп жатыр? Фильмдеріміз сапасыз болса да, халыққа неге көрсетілмейді? Неге өз тарихымыз таныстырылмайды?
Сол секілді, бізде опера театры бар, ал, опера сыншысы бар ма?.. Жоқ. Театр қойылымдары бар, бірақ театр сыны жоқ. Кино сыншылары тағы жоқ. Өнер, әдебиет туындылары бәрі кәсіби деңгейде сынға алынып тұруы керек. Ал, бізде ондаймен ешкім бас ауыртпайды. Яғни халықтың санасы өзіміздің өніммен емес сырттан келген "мәдени қоқыспен" толтырылып жатыр.
Қазақстанда қазір үш опера театры бар. Бірақ, олардың сыншысы жоқ. Мәселен, Шымкентте опера театры бертінде ашылды, бірақ деңгейі тіпті Алматы мен Астанадағыдан да жоғары. Ал, оны біреу айтып, жазып жатыр ма? Біз бар нәрсемізді бағалап, саралай да алмаймыз. Өйткені, идеология жоқ. Идеологиямен айналысатын адам жоқ. Ондай лауазым жоқ. Сол себепті де, тарихшыларымызда да, өнерпаздарымыз да, телеарналарымыз да ойына келгенді айтып, жазып, көрсетіп жатыр. Сондықтан мен мұны ақпараттық терроризм деп отырмын.
«Ұлт Times»: – Сіз сонда бәріне сөзін өткізетін лауазымды тұлға, болуы керек деп есептейсіз бе? Дәл осылай, бәріне бақылау жасалатын болса, ол цензура болып кетпей ме?
Ғани Қасымов: – Жоқ, мен цензура дегенге атымен қарсы адаммын. Бірақ, мемлекетте тәртіп болғанын қалаймын. Ал, телеарналарымыздың шетелдіктердің қолына өтіп кетуіне жол бергім келмейді.
Иә, мен мемлекетіміздің заманауи болғанын қалаймын. Дамығанын көргім келеді. Бірақ, біздің жастарымыз қайдағы біреулердің сериялдарын көріп, бөгде біреулердің идеологиясын сіңіріп, солардың тәрбиесімен өсетін болса, солардың ықпалына түсетін болса, мен оған қарсымын.
Біздің елімізде де қасқайған батырлар болды, біздің елімізде де махаббат үшін өлгендер болды. Өмірі тозаққа айналып, азап шеккендер де бар. Неге соларды фильм кейіпкеріне айналдырмаймыз? Олар да қызықты сюжетке негіз бола алады. Біз өзімізді көрейік, шетелдіктерді көргенше.
«Ұлт Times»: – Зейнетақы жасын көтеру мәселесі қаралып жатыр. Бұған не дейсіз?
Ғани Қасымов: – Бұрын зейнетақы жасы 53 болған, қазір ол 58-ге көтерілді. Яғни, әйелдер 58-ге толғанда барып зейнеткерлікке шығады. Ал, бізде орташа өмір сүру ұзақтығы төмен. Сондықтан мен әйелдер 50 жасында зейнеткерлікке шығуы керек деп есептеймін. Өйткені, жастар үйленеді, жұмыс істеуге мәжбүр болады. Ал, анасы зейнеткерлікте емес, қызметте жүр. Олар немерелеріне қарайласа алмайды. Жас ата-ана балаларын балабақшаға берейін десе, онда орын жоқ. Тағы қиналады. Сонда не үйі жоқ, не күйі жоқ, баласына қарайтын адамы да жоқ жастардың күні қалай болмақ? Әрине, әуре-сарсаңмен өтеді. Азып-тозады. Тұрмыстық түйткіл пайда болады. Сөйтіп, ол отбасындағы ырың-жырыңға ұласып, ақыры ажырасып жатады. Сондықтан мен атасы мен әжелері немерелеріне қарап отыруы үшін ертерек зейнеткерлікке шыққаны дұрыс деп санаймын. Яғни, Марченко әйелдердің зейнеткерлік жасын 63-ке өсіру керек десе, мен керісінше 50-ге дейін азайтуды ұсынамын!
«Ұлт Times»: – Ғани Есенгелдіұлы, біз сізді қашаннан өз пікірін бүкпесіз ашық айтатын, демократияшыл азамат деп білеміз. Соңғы сұрақты жеке басыңызға қатысты қойғымыз келіп отыр. Сіз қазақсыз ба, әлде қазақстандықсыз ба?
Ғани Қасымов: –Қазір дүниежүзінде өзін-өзі сәйкестендіру процессі жүріп жатыр.Қай елге барсаң да осы сұрақ өзекті. Жапонияға бар «сен кімсің» деп сұрайды. «Жапониялықсың ба жоқ па» дейді. Францияға барсаң да, «франциялық емессің бе» деп сұрайды. Енді өз елімізде де «сен кімсің?» деп отырсыңдар. Мен қазақпын. Кешегі көшпелі қазақтың ұрпағымын. Егер менің кең-байтақ далам болмаса, отаным болмаса мен кімге сенемін?! Ата-бабаларымның рухына ма, әлде, қайдағы бір ағымдарға ма? Бес мың жылдың алдында бабаларымыз тәңіршілдікті ұстанды. Оны ешуақытта ұмытуға болмайды. Бұл – біздің ақтаңдақ тарихымыз. Тәңіршілдікпен біз өз үнімізде тікелей тілдесе аламыз. Яғни, ол – біздің мықты рухани негізіміз. Сондықтан бұл негізден ешқашан ажырай алмаймыз. Біз одан әрқашан өзімізді іздейміз және оны іздеудің себебі де бар. Оны жақсы түсінесіздер. Қайталап айтайын, мен қазақпын және қазақтықтың шыңына жетуге ұмтыламын. Біз – Номадпыз. Біздің номадтық мәдениетіміз, номадтық өркениетіміз биік деңгейде. Мен оны ешкімге таңбаймын және оны басқалар кем ұғынбауын қалаймын. Бірақ бізді, әлемде әлі ешкім толық түсіне алған жоқ, яғни, біз ашылмаған, бағаланбаған қалпы қалып келеміз. Осының бәрі біздің басты міндетіміз. Біз өзімізді әлі іздеп жүрміз. Қанатты пыраққа мініп, мәңгілік арманмен жарысып келе жатқан Номад ол – Мен.
«Ұлт Times»: – Әңгімеңізге рахмет!
