26.04.2023 ж. жарияланды
Премьер-Министрге
Қазақстан Республикасының
Ә. Смайыловқа
Бас прокурорға
Қазақстан Республикасының
Б. Асыловқа
Төрағасына
Ұлттық Банктің
Қазақстан Республикасының
Қ.Пірматовқа
Депутаттық сауал
Құрметті Әлихан Асханұлы!
Құрметті Берік Ноғайұлы!
Құрметті Ғалымжан Олжайұлы!
Бүгінгі таңда біздің азаматтарымыздың кредиттелу деңгейі мен мерзімі өткен міндеттемелерінің көлемі барлық елестетілетін шектен асып түседі, 2022 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің деректері бойынша Екінші деңгейдегі банктер портфеліндегі мерзімі өткен берешек көлемі 2022 жылғы 1 қаңтардан бастап 2023 жылғы 1 қаңтарға дейін жеке тұлғалар бойынша ғана 45% - ға 609 млрд. теңгеден 883 млрд. теңгеге дейін өсті, ал 2023 жылғы 1 наурыздағы жағдай бойынша өсім 26% - 1 құрап, 1 трлн -. құрады. 110 млрд. теңге оның ішінде 90 күннен артық төлем жасалмаған мерзімі өткен қарыздардың көлемі мерзімі өткен қарыздардың жалпы көлемінің 45% - или немесе 504 млрд.теңгені құрады.
Сонымен қатар, бұл статистика ломбардтарсыз, несиелік серіктестіктерсіз, микроқаржы ұйымдары мен коллекторлық агенттіктерсіз Екінші деңгейдегі банктер ұсынатын деректерді ғана қамтиды.
Жеке тұлғалардың жұмыс істемейтін қарыздарының өсуі қаржы институттары мен коллекторлық агенттіктер жұмысының тиімсіздігімен ғана емес, сондай-ақ жеке тұлғаларға кредиттерді барынша беруге ұмтылумен де байланысты.
Мысалы, медицина қызметкеріне жалақысы 215 мың теңге болған жағдайда, олар бойынша ай сайынғы төлемі 129 мың теңге болатын кредиттері бар келесі екі жылда 3 (үш) банк ай сайынғы төлемдерді 360 мың теңгеге дейін ұлғайта отырып, қосымша кредиттерді мақұлдады және берді. Бізде Екінші деңгейдегі банктер несие беру кезінде ай сайынғы кірістің 50% қарыздық жүктеме коэффициентін неге елемейді деген сұрақ туындайды.
Халықтың жоғары кредиттелу проблемасы ұлттық экономиканың тұрақтылығы мен орнықтылығына және елдің қауіпсіздігіне қауіп төндіретін өлшемдерді қабылдайды.
Сонымен қатар, Қаржы нарығын реттеу және дамыту жөніндегі агенттік тарапынан ломбардтардың, кредиттік серіктестіктердің, микроқаржы ұйымдары мен коллекторлық агенттіктердің қызметіне тиісті бақылаудың болмауы салдарынан біз олардың проблемалық қарыздармен жұмыс істеудегі қызметіне сапалы баға беруге мүмкіндігіміз жоқ.
Бүгінгі таңда қаржы институттары мен коллекторлық агенттіктер арасындағы проблемалық несие портфелін сатып алу-сатудың және қарыз алушылардың қарызды өтеу мәселесін шешуге тырысқан кезде олардың кабельдік шарттарды қолдануының бақыланбайтын нарығы қалыптасты.
Интернет-алаяқтардың проблемасынан қаржы институттарын Өзін-өзі жою олардың нақты саны туралы ақпаратты жасырады.
Біз халықтың жоғары кредиттелу проблемасын шешуге Қазақстан Республикасының барлық дерлік Үкіметі қосылуға тиіс екенін түсінуіміз керек.
Мәселен, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің ұсынған ақпаратына сәйкес 2022 жылғы желтоқсандағы жағдай бойынша интернет-алаяқтық саласында тіркелген 20 мың құқық бұзушылықтың есепті кезеңде сотқа дейінгі тергеп-тексеру мерзімдері үзілген құқық бұзушылықтардың саны 84% - или немесе 17 мың құқық бұзушылықты құрады, олар бойынша тіпті күдікті адамдар да анықталмаған, ал жасалған суицидтердің саны бойынша 2 765-тен 18 жастан асқан 124 толығымен қарыздар аясында, бұл ретте 2 476 суицид бойынша себептер анықталмаған немесе көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі, біздің ойымызша, қаржылық ұйымның кредиттерді қайтармауының ықтимал салдары туралы ақпаратты тарату мәселесіне жеткілікті көңіл бөлмейді, оның ішінде заңнаманың практикалық қолданыстағы нормалары және халықтың күрделі қаржылық жағдайдан шығу қадамдары туралы ақпараттық қолдау жоқ.
Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі де жеке сот орындауы және Нотариат институттарымен жұмыс істеуден өзін-өзі алып тастады. Аталған институттар өндіріп алу рәсімдерін жүргізу кезінде қолданыстағы заңнаманы күн сайын бұзады, алайда әділет органдары бұл бұзушылықтарды елемей қана қоймай, кейбір жағдайларда да жабады. Мысалы, нотариустар пп сақтамай атқарушы жазулар жасайды.2) "Нотариат туралы" Заңның 92-1-бабы 2-тармағының және 3-тармағының, атап айтқанда борышкер орындалмаған міндеттемені жазбаша мойындамай және дауды сотқа дейін реттемей. Борышкер жасалған атқарушы жазбаға қарсылық жібереді және кейбір жағдайларда нотариус күшін жоюдан бас тартады. Бұдан әрі борышкер әділет органдарына жазбаша түрде жүгінеді және біраз уақыттан кейін әділет қызметкерлері өтініш берушіге қоңырау шалып, қарау кезеңінде мәселелерді реттеуге байланысты өз өтінішін қайтарып алуды сұрайды. Жеке сот орындаушыларына келетін болсақ, олар борышкердің әлеуметтік жәрдемақы түрінде алған ақшалай қаражатын өндіріп алады және сот орындаушылары әлеуметтік төлемдерді өндіріп алғанын білетін өндіріп алу фактілері бар.
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің кіріспесінде халықтың психикалық денсаулығы саласы бар. Бүгінгі таңда біз несиелендіру мәселесі халықтың психикалық денсаулығына қаншалықты әсер еткенін және көмекке жүгінгендердің қанша үлесі қарыздар мен несиелердің болуына байланысты салдары бар екенін түсінбейміз.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында борышкердің жалақысынан табысының 50% - нан аспайтын, ал отбасы мен балалары бар адам ретінде қалай болуға болатынын өндіріп алуға шектеу көзделген, ал мысалы, жалақы 150 мың теңгеден аспайды. Неліктен Қазақстан Республикасының Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі мұндай мәселелерге тиісті түрде қатыспайды, неге қолданыстағы заңнамаға өзгерістер енгізу туралы бастамалар ұсынылмайды.Қазақстан бойынша орташа жалақыдан төмен отбасы мен балалары бар адамның жалақысынан өндіріп алуды 50% - дан 30% - ға дейін төмендету. Неліктен Министрлік халықтың әлеуметтік осал топтарының санаттары бойынша кредиттер беру және өндіріп алу мәселесі бойынша ұсынымдар әзірлеуге қатыспайды.
Сот жүйесі негізінен қаржы институттарының мүдделерін қорғайды. Біздің елімізде каббалдық мәмілелерді жарамсыз деп тану тәжірибесі жойылуда және осыған байланысты адамдар дауласу құқығынсыз зор кредиттер төлейді, микроқаржы ұйымдары ұзарту кепілдігі сияқты құралды ептілікпен пайдалана отырып, шағын қарыздар бере отырып, жүздеген миллион теңге табады және кейбір жағдайларда 100 000 теңге ресімдеген азамат мұндай құрал арқылы жоғарыдан 500 000 теңгеге дейін береді және осылайша, қаржылық тұрақсыздықтың рэкитирлік құқығы заңдастырылған болып шығады. Сотта мұндай мәмілелерді жарамсыз деп тану тәжірибесі де 2022 жылы күшін жойды.
Қабылданған банкроттық туралы Заң жұмыс қабілеттілігі мен тиімділігіне күмән туғызады, сондықтан бүгінгі күні төлем қабілеттілігін қалпына келтіру, соттан тыс немесе сот банкроттығы рәсімдеріне қатысушылардың өзара іс-қимыл сервисі ретінде құрылған tazalau платформасының деректері бойынша 46 мың өтініш берілді, оның тек 5 мыңы ғана қабылданды, ал 32 мыңнан бас тартылды, мұндай сандар Заңның логикасына сұрақ туғызады
Осы жағдайды біз жүргізген талдау Қаржы нарығын реттеу және дамыту жөніндегі агенттіктің халықты Кредиттеу проблемасын шешуден өзін-өзі жойғанын және тіпті коллекторлық қызмет туралы Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасының қарапайым тармақтарын бақыламайтынын көрсетеді. Осылайша, коллекторлық қызмет туралы Заңның 2-тармағында коллекторлық агенттіктің атауында "ұлттық" немесе "республикалық" немесе "орталық" деген сөз кез келген тілде толық немесе қысқартылған түрде болмауы тиіс, бірақ бұл ретте Агенттікте есептік тіркеуден өткен коллекторлық агенттіктердің тізілімінде олардың атауында 8 (сегіз) агенттік енгізілгені көзделген бұл сөздер бар.
Күн сайын несиелер мен кешіктірілген жағдайлар біздің азаматтарымызға қысым жасайды, бұл біздің миллиондаған азаматтарымыз болған экономикалық құлдықтың бір түрі.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігіне мыналар ұсынылады:
1. Қоғамдық сарапшыларды тарта отырып, банктердің, микроқаржы ұйымдарының, ломбардтардың, кредиттік серіктестіктердің және коллекторлық агенттіктердің проблемалық қарыздармен жұмыс сапасы жөніндегі қызметін бағалау және жауапкершілікке тарту жүйесін әзірлеу және енгізу;
2. Қоғамдық сарапшыларды тарта отырып, кредиттер беру сомасы мен мерзімдеріне әсер ететін жеке тұлғалардың қаржылық сауаттылығы деңгейін оқыту және бағалау жүйесін әзірлеу және енгізу;
3. Интернет-алаяқтықты болдырмау, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында бекітілген нормалардан (табыстың 50%) артық беру фактілерін болдырмау мақсатында банктердің, кредиттік серіктестіктердің және микроқаржы ұйымдарының онлайн кредиттерді қарауы және беруі кезінде digital-id жүйесін енгізу;
4. Ломбардтар, кредиттік серіктестіктер, микроқаржы ұйымдары және коллекторлық агенттіктер бөлінісінде, сондай-ақ проблемалық қарыздардың саны мен сомаларын көрсете отырып, өңірлер бөлінісінде проблемалық қарыздар бойынша 30, 60 және 90 күннен артық мерзімдері бар проблемалық қарыздар бойынша ақпаратты жүйелі негізде Қазақстан Республикасының халқына беру;
5. Уәкілетті орган жеке тұлғаларға кредиттер ресімдеу кезінде алаяқтық фактілерін растаған кезде қаржы институтын жеке тұлғамен тең дәрежеде ортақ жәбірленуші тарап деп тану туралы мәселені Ішкі істер министрлігімен пысықтау, сондай-ақ қаржы институттарын осы жәбірленуші жеке тұлғаларға ақша қаражатын қайтару бойынша ешқандай іс-шараларды қолданбауға, оның ішінде айыппұл санкцияларының барлық есептеулері мен қолданылуын тоқтатуға міндеттеу осы факті бойынша тергеу аяқталғанға дейін;
6. Қарыз алушыларға қаржы институттары тарапынан кредиттік шарт жасасу кезінде соттылықты таңдау мүмкіндігін беру, сондай-ақ шетелдік юрисдикцияларда проблемалық қарыздар бойынша мәселелерді қарау мүмкіндігін болдырмау;
7. Қарыз сомасының 10% аспайтын сомада дефолт болған жағдайда қарыз алушыға айыппұл санкцияларын қолдануды көздеу;
8. Қаржы институттары мен коллекторлық агенттіктер арасындағы проблемалық қарыздарды іске асыру және тіркеу процестеріне бақылауға алу және тікелей қатысу, оның ішінде тікелей қарыз алушыға сатып алуға басым құқық беру (қарыз алушы бас тартқан жағдайда, қаржы институты проблемалық кредитті бұрын қарыз алушыға ұсынылған шарттарда үшінші тұлғаға іске асыра алады).
9. Коллекторлық компанияларды тексеруді жүргізу және коллекторлық қызмет туралы Заңның 2-тармағын бұзу бойынша ұйғарым шығару
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасына мыналар ұсынылады:
1. Қоғамдық сарапшыларды тарта отырып, микроқаржы ұйымдарының, ломбардтар мен кредиттік серіктестіктердің шарттарын жарамсыз деп танудан бас тарту бөлігінде Қазақстан Республикасының заңнамасын бұзушылықтарды анықтау мақсатында сот практикасына талдау жүргізу;
2. Уәкілетті және құзыретті ұйымдар тарапынан төрелік соттардың қызметіне бақылауды күшейту және олардың қызметіне талдау жүргізу.
3. Кредитор мен қарыз алушы арасында келісімге қол жеткізілмеген кезде қолданыстағы медиатордың жазбаша қорытындысын міндетті түрде ұсыну соттарды практикаға енгізу туралы мәселені пысықтау.
Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігіне мыналар ұсынылады:
1. Тұрақты негізде интернет-алаяқтықпен байланысты істердің ашылуы бойынша статистиканы, атап айтқанда, екінші деңгейдегі банктерде және микроқаржы ұйымдарында қарыз алушының қатысуынсыз кредиттерді ресімдеуді жария ету;
2. Кредиттер беру кезінде алаяқтық фактілері анықталған кезде қаржы институтын жеке тұлғамен тең дәрежеде ынтымақты жәбірленуші тарап деп тану туралы мәселені қарау;
3. Суицидтің экономикалық себебі (банкроттық және борыштар) болған кезде тергеу органдарын өз-өзіне қол жұмсау фактілерін анықтау мақсатында кредитордан телефон арқылы сөйлесулердің жазбаларын сұратуға және қаза тапқан адамның кредитор өкілдерімен сөйлесулерін тыңдауға міндеттеуге.
Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігіне мыналар ұсынылады:
1. Қоғамдық сарапшыларды тарта отырып, жарнамалық ескертулерде банктерге және МҚҰ-ға кредиттерді қайтармаудың ықтимал салдары туралы ақпаратты тарату жөніндегі насихатты күшейту және талаптарды айқындау;
2. Қазақстан Республикасы халқының қаржылық және заңдық сауаттылығын арттыру мақсатында ақпараттық және медиа бағдарламалар құру, сондай-ақ қоғамдық сарапшыларды тарта отырып, қарыздар мен кредиттерден шығу жолдары туралы мәселені пысықтау.
Қазақстан Республикасының Әділет министрлігіне мыналар ұсынылады:
1. Жеке сот орындаушылары мен нотариустардың қызметіне бақылауды күшейту, оның ішінде қолданыстағы нормативтік-құқықтық актілерді жүйелі түрде бұзған жағдайда нақты жазаларды (айыппұлдар мен лицензияны қайтарып алу) қолдану;
2. Қаржы институттары мен коллекторлық агенттіктер үшін неғұрлым сапалы қызмет көрсету үшін 5 жылдан астам жұмыс тәжірибесі бар, өз жұмысында бұзушылықтары жоқ жеке сот орындаушылары мен нотариустардың тізілімін жасау;
3. Сайтта бақылауды күшейту aisoip.adilet.gov.kz атқарушылық іс жүргізу құжаттарын, атап айтқанда атқарушылық жазбаны, сот шешімін және Атқарушылық іс жүргізуді қозғау туралы қаулыны енгізу жөніндегі (борышкерлер тізілімін) жүзеге асырады. Бұл тіркемелердің жоқтығы туралы фактілер болды.
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі мен білім министрлігіне мектептерді, колледждерді және жоғары оқу орындарын оқыту бағдарламасына қаржылық және заң сауаттылығы бойынша сабақтар енгізу мәселесін пысықтау ұсынылады.
Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігіне мыналар ұсынылады:
1. Тұрақты негізде халықтың психиатриялық көмекке жүгіну себептері бойынша, оның ішінде қарыздар мен кредиттердің болуы себебі бойынша статистиканы жария ету;
2. Қоғамдық сарапшыларды тарта отырып, халықтың психикалық денсаулығына қарыздар мен кредиттердің болуының әсері туралы зерттеулер жүргізу;
Қазақстан Республикасы Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігіне мыналар ұсынылады:
1. Нормативтік-құқықтық актілерге адамның жалақысынан кредиттер бойынша берешекті ұстап қалу шарттарын қайта қарау бөлігінде, яғни ресми жалақысы 150 мың теңге және балалары болған кезде ұстап қалуға 30% - дан аспайтын, ал егер мүгедекті тәрбиелеп отырса, қоғамдық сарапшыларды тарта отырып, 25% - дан аспайтын өзгерістер енгізу үшін ұсынымдар әзірлеу;
2. Халықтың әлеуметтік осал топтарынан шыққан азаматтар санаты үшін кредиттерді беру және қайтару бойынша жұмыс бойынша ұсынымдар әзірлеу.
"Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының 27-бабына сәйкес депутаттық сауалды қарау нәтижелері және оларды іске асыру бойынша қабылданған шаралар туралы заңда белгіленген мерзімде жазбаша жауап беруіңізді сұраймын.
Депутаттар Е. Стамбеков
Р. Қожасбаев
И. Смирнова
А. Зейнуллин
У. Шапоқ
