Сөздері, мақалалары мен жарияланымдары

СҰХБАТТАР, МАҚАЛАЛАР

 

ҚЫЛМЫСҚА БІРІГІП ҚАРСЫ ТҰРАЙЫҚ

 

Өткен ғасырда екі дүниежүзілік соғысты, жүздеген жергілікті соғыстарды, нақты ядролық қауіпті және жаһандық экологиялық апатты бастан кешкен адамзат жаңа мыңжылдыққа бұрыннан келе жатқан әлеуметтік проблемаларымен, атап айтқанда қылмыспен, терроризммен, сыбайлас жемқорлықпен, нашақорлықпен қадам басты. Бүгінде әлемдік процестердің интеграциялануы мен жаһандануы туралы айтқанда, қылмыстық істердің де артта қала қоймағанын өкінішпен атап өтуге болады.

Қылмыс ұлтына, қай дінге жататынына қарамастан, мемлекеттік шекараларды ешқандай кедергісіз бұзып-жарып, нағыз интернационалдық тұрғыдан көрінуде. Бұл ретте өткен отыз жылдың ішінде әлемдік қылмыстың төрт есе өскенін, соның ішінде АҚШ пен бұрынғы КСРО аумағында 8 есе, Ұлыбритания мен Швецияда 7 есе, Францияда 6 есе, Германияда 4 есе, Жапонияда 2 есе өскенін айтсақ та жеткілікті. Әлемнің көптеген елдерінің халқы одан қорғалғандығын сезінбей отыр.

Жағдайды қалай өзгертуге болады, планетаның салауатты күштерін қылмыс қаупіне қарсы күреске қалай жұмылдыру керек? Ресей Мемлекеттік думасының қауіпсіздік жөніндегі комитеті мен Дүниежүзілік антикриминалдық және антитеррористік форумның (ДААФ) Ресей ұлттық ұйымы ұйымдастырған «Әлемдік қоғамдастық қылмыс пен терроризмнің жаһандануына қарсы» атты Мәскеу Халықаралық конференциясында әңгіме осы туралы болды.

Қазақстан тарапынан конференцияға қатысқан Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Заңдар және құқықтық реформа комитетінің төрағасы Ермек Жиеншеұлы ЖҰМАБАЕВ осы форумнан алған әсері жөнінде біздің тілшімізбен ой бөліскен еді. Сенатор әңгімесін осы беделді халықаралық ұйым жөнінде қысқаша анықтама беруден бастады.

- Дүниежүзілік антикриминалдық және антитеррористік форум жаһандық қылмыс қаупіне қарсы іс-қимыл жасау мақсатында құрылған ұйым. Халықаралық үкіметтік емес ұйым болғандықтан ол әлемдегі қылмыстық жағдайдың даму үрдісіне болжам жасайды, террористік актілерге, кепіл алуға, қаржымен жасалатын түрлі айла-шарғыларға, ақшаны тазартуға, есірткінің, қарудың, мәдени құндылықтардың заңсыз айналымына, жоғары технологиялар саласындағы қылмыстарға, сыбайлас жемқорлыққа, заңсыз көші-қонға, балалар порнографиясына, жезөкшелікке, ұйымдасқан қылмыстың және басқа түрлеріне қарсы іс-қимылдың стратегиясы мен тактикасын әзірлейді. Форум консалтингтік көмек көрсетеді, ақпаратты талдайды және жинақтайды, ғылыми зерттеулер, шолулар жасайды, қылмысқа қарсы күресте бірыңғай көзқарастың тұжырымдалуына ықпал етеді. ДААФ-тың көмегімен құқық қорғау органдарының мамандары, ғалымдар, іскер ортаның өкілдері, қаржыгерлер және журналистер қылмысқа қарсы күресте күш-жігерлерін біріктіреді. ДААФ-тың Халықаралық және Ресейлік ұйымдастыру комитетін Ресей Федерациясының Ішкі істер экс-министрі Анатолий Куликов басқарады. Форумның қызметі «Ақылды адам зорлық-зомбылық жасайтын адамға қарсы» девизімен жүзеге асырылуда.

Халықаралық ұйымдастыру комитетінің бірінші отырысы өткен жылдың соңында Вена қаласында өткізілді, ал биылғы жылдың мамырында Халықаралық конференция Германияның Гармиш-Партенкирхин қаласында форум қызметінің негізгі бағыттарын талқылады. Мәскеу конференциясы – екінші рет өткізіліп отырған шара, оған ТМД республикаларынан басқа АҚШ-тың, Албанияның, Балтық жағалауы республикаларының, әлемдік қоғадастықтың және басқа елдерінің өкілдері қатысты.

Болып өткен конференцияда негізінен жаһандану мен трансұлттық қылмыс, экономикалық, саяси және әлеуметтік факторлардың оның дамуына ықпал ету мәселелері қозғалды. Қазіргі заманғы терроризмнің ерекшеліктері, оған ұлттық және халықаралық тиімді қарсы тұру шаралары, қылмысқа қарсы, ең алдымен терроризмге қарсы халықаралық және құқықтық жаңа нормалар туралы келелі әңгімелер айтылды.

Өзіңіз пайымдай беріңіз: Халықаралық валюта қорының деректері бойынша жыл сайын әлемде 500 миллардтан бастап 1,5 триллион долларға дейінгі ақша тазартылудан өтеді, бұл әлемдік жалпы өнімнің 5 процентін құрайды. Чиновниктер мен саясаткерлерді сатып алуға жыл сайын кемінде 80 миллиард доллар жұмсалады. Трансұлттық қылмыс топтары бір жылда 1 миллионнан астам заңсыз көшушілерді шетелге алып шығады, ал бұл қылмыстық қызметтен түсетін табыс 3,5 миллиард доллардан асады. «Стандарт және Пауэрс» агенттігінің деректері қызықты, оған сәйкес егер шетелдік инвесторлар сыбайлас жемқорлық дәрежесі жоғары және тіпті орташа елдерге баратын болса, олардың бес жылдың ішінде өз салымдарының барлығын жоғалту мүмкіндігі 50-ден 100 процентке дейін бағаланады.

Нашақорлық пен есірткі мафиясы ерекше өршіп тұр. Есірткі бизнесіндегі операцияның жыл сайынғы жалпы көлемі өткен ғасырдың соңында 500 миллиард доллардан асып түсті, олардың шамамен 90 миллиарды тазартылып, заңды инвестиция ретінде пайдаланылады. Ресейде есірткімен байланысты қылмыстың саны өткен он жылда 10 есе артты. Тек соңғы 5 жылдың ішінде ғана қылмыстың осы түрінің саны Грузияда 8 процентке, Украинада 12 процентке, Қырғызстанда 31 процентке, ал Беларуссия мен Тәжікстанда екі есе артты. Бұл қылмыстың соңғы бесжылдықтағы неғұрлым көп – төрт есе өсімі Молдовада орын алды.

- Нашақорлықпен және есірткі бизнесімен күрес проблемалары конференцияда сөйлеген сөзіңіздің тақырыбы болды. Біздің елдегі жағдай басқалармен салыстырғанда қай деңгейде?

- Есірткімен байланысты қылмыстың өсімі өткен бес жылда Қазақстанда 59 процентті құрады. Бұл айтарлықтай үлкен көрсеткіш.

- Есірткімен байланысты қылмыс жасаудың өсу себебі неде?

- Бұл Қазақстанның географиялық жағдайынан туындайды. БҰҰ-ның есірткіні бақылау жөніндегі басқармасының мәліметтері бойынша Ауғанстан опиумның жалпыәлемдік заңсыз көлемінің 75-80 процентін өндіреді. Ал есірткі бизнесі, басқа да кез келген кәсіпкерлік қызмет сияқты, нарық заңдарына бағынады. Сондықтан есірткі өндірушілердің өзінің тауарын Еуропа нарығында неғұрлым жоғары бағаға сатуға ұмтылуы заңдылық. Бұл жолда біздің республика – транзитті мемлекет. Тасымалдауға басқа мемлекеттердің, көбіне Тәжікстанның, Қырғызстанның, Өзбекстанның және Ресейдің азаматтары тартылады. Егер 1999 жылы қылмыстық жауапкершілікке 619 шетел адамдары – тасымалдаушылар тартылса, өткен жылы олардың саны 637 болды. Алынған есірткілік және психотроптық заттардың көлемі де едәуір артты, өткен жылдың өзінде 10,3 тонна тәркіленді, ал героиннің алыну көлемі 1995 жылғы 25 грамнан, өткен жылы 262 килограмға дейін өсті. Синтетикалық есірткіні пайдалану аясы да, әсіресе жастар арасында кеңи түсуде.

- Бір сөзбен айтқанда, еліміздегі есірткінің заңсыз айналымының жалпыұлттық сипатқа ие болуының себептері республиканың географиялық жағдайымен түсіндіріледі ғой?

- Өкінішке қарай, онымен ғана емес. Бұдан басқа, нашақорлықтың таралуының бірқатар өзге де себептері бар.

Бұл, біріншіден, жұмыссыздық. Жұмыссыз жүрген адамдардың бір бөлігі есірткілік заттарды өсіріп, тасымалдауды өздерінің нақты табыс көзіне айналдырған. Есірткінің таралуына елеулі ықпал ететін факторлардың бірі – осы дақылдың республика аумағында, басым жағдайда оңтүстік өңірлерде табиғи өсетіндігі. Онда есірткіні күнделікті өсіру практикасы орын алған. Олар көбіне болмашы ақыға есірткімен сауда жасайтын пысықайлардың тапсырыстарын орындайды.

Ал биліктің, өкінішке қарай, егістік жоюға құралдары жетпейді. Елде білікті есірткітанушылар жоқты қасы, нашақорлықтың алдын алу мен емдеу жөніндегі арнаулы мекемелер жүйесі аз, құқық қорғау органдарының, шекаралық және кедендік тексеру пункттерінің техникалық жарақтандырылуы нашар. Бұған Орталық Азиядан, Шешенстаннан және басқа жанжал аймақтарынан Қазақстанға келетін қоныс аударушыларды, босқындарды қосыңыз. Олардың көпшілігі есірткі транзитінің арналарын ашуға белсене араласады.

- Конференцияға қатысушыларды осы келеңсіздікпен күрес жөнінде елімізде қолға алынып жатқан шаралар туралы хабардар еткен боларсыз?

- Әрине, республикада бұл бағытта аз жұмыс жасалған жоқ, ал соңғы екі-үш жылда ол одан әрі жандандырылды.

Біріншіден, бірқатар халықаралық құжаттарды, соның ішінде есірткі, психотроптық заттар туралы, есірткінің және психотроптық заттардың заңсыз айналымына қарсы күрес туралы конвенцияларды ратификациялағанымыз өте маңызды. Есірткі, психотроптық заттар, прекурсорлар және олардың заңсыз айналымы мен теріс пайдаланылуына қарсы іс-қимыл шаралары туралы Заң үш жылдан астам уақыттан бері жұмыс істейді. Ақырында, нашақорлықпен және есірткі бизнесімен күрестің жалпы бағыттары және осы мәселедегі мемлекеттің саясаты «Нашақорлықпен және есірткі бизнесімен күрестің 2001-2005 жылдарға арналған стратегиясы» мен 2000-2001 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламада нақты көрініс тапты. Әділетмині мүдделі ведомстволармен бірлесіп, жаңа мемлекеттік бағдарлама әзірлеуде, оның мақсаты Нашақорлықпен күрестің 2002-2003 жылдарға арналған стратегиясының екінші кезеңін іске асыруды қамтамасыз ету болып табылады.

- Нашақорлықпен және есірткі бизнесімен күрес бойынша елде қабылданып жатқан шаралар жеткілікті деп есептейсіз бе?

- Жоқ. Басты кемшілік құқық қорғау органдарының көбіне есірткі тұтынушыларды ғана әшкерелейтіндігінде. Сот-тергеу практикасына жасалған талдау адамдардың басым көпшілігінің есірткілік заттарды сатуды мақсат еткені үшін емес, сатып алып, сақтағаны үшін сотталғанын көрсетеді. Осы бап бойынша соңғы 3,5 жылда 32 429 адам немесе есірткімен байланысты барлық қылмысқа қатысушылардың 95,4 проценті сотқа тартылды. Ал бұл сотталғандар арасындағы жеткізушілердің, қылмыстық топтардың, қоғамдастықтардың басшылары небәрі 4,6 процентті құрайды дегенді білдіреді.

Осыған байланысты Үкіметтің ірі деп есептелетін есірткі заттарын алып қоюдың мөлшерін төмендету туралы және сатуды мақсат етпеген есірткі сақтауды әкімшілік құқық бұзушылық санатына көшіру туралы Парламентке жасаған бастамасы дұрыс деп ойлаймын. Көп жағдайда сотталатындар қатарынан түрмеде отыруға емес, емделуге тиіс ауру адамдар орын алып жатады.

Есірткінің заңсыз айналымын ауыздықтау жөніндегі еліміздің мүмкіндігі өз алдына проблема. Бұл республикамыздың қазіргі кезеңдегі ресурстық мүмкіндіктерінің шектеулілігімен түсіндіріледі. Құзыретті органдарды техникалық жағынан нығайтуды, кадрларды даярлау мен қайта даярлауды, оларды ең жаңа жабдықтармен және техникалық құралдармен қамтамасыз етуді есірткі бизнесімен күрес шеңберінде ғана емес, құқық қорғау органдарының барлық жүйесінде жүргізу керек. Айтпақшы, дамушы елдер өздерінің жалпы өнімінің 1,4 процентін, ал дамыған елдер – бес процентке дейінін қылмысқа қарсы күреске жұмсайды. Және бұл көрсеткіш тұрақты түрде өсу үстінде.

- ДААФ-тың қызметі қылмыспен әлемдік ауқымдағы күреске ықпал етуге қабілетті деп есептейсіз бе?

- Дүниежүзілік антикриминалдық және антитеррористік форумның құрылуының өзі алаңдаған әлемнің ұйымдасқан қылмыс пен халықаралық терроризмнің шабуылына қарсы тұру үшін күш-жігерді біріктіруге ұмтылуы болып табылады, өйткені қылмыстық топтарды жалғыз-жарым ауыздықтауға бірде бір мемлекеттің шамасы жетпейді. Сондықтан ДААФ-тың ұйымдасқан қылмыспен және терроризммен күресте бірыңғай шаралар тұжырымдау бойынша мемлекеттердің позицияларын жақындастыруға ықпал ететіні, әртүрлі елдердің заңнамасын біріздендіруге ынталандыратыны өте маңызды. Зұлымдыққа қарсы іс-әрекеттің оңтайлы стратегиясы мен тактикасы барлық мемлекеттердің күш-жігерлері мен мүмкіндіктерін біріктіргенде ғана туындайды. Апаттың алдын алу үшін күш-жігеріміз бен мүмкіндіктерімізді біріктіріп, мемлекеттік және ведомстволық шекарасыз, қол ұстасып іс-қимыл жасауымыз керек.

 

«Фемида» журналы, № 11, 2001 жыл

 

 

ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕФОРМАНЫҢ ЖАҢА КЕЗЕҢІ

 

- Ермек Жиеншеұлы Сіз Парламент Сенатына алғашқы
сайлаудан - 1995 жылдан депутат, ал 1999 жылдан бері Заңдар
және құқықтық реформа жөніндегі комитеттің төрағасысыз.
Сіз баскарып отырған Комитет осы саладағы реформа мәселе-
лерімен шұғылданады. Алдағы кезеңде құқықтық реформа қандай бағыттарда дамитын болады?

- Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы 12
желтоқсандағы қаулысымен кұқықтық реформаның Мемлекеттік бағдарламасы бекітілген. Қазіргі уақытта оның жаңа кезеңі басталды. Қазірде Казақстан Республикасының Сот жүйесінің және Құқықтық дамуының тұжырымдамалары талқылануда. Оларда Қазақстан Республикасының Конституциясында жарияланған адам мен азамат бостандығы мен құқықтарының басымдылығына, мемлекеттік биліктің үш тармақка бөлініп, келі-
сімді қызмет жасауымен демократиялық, құқықтық және өлеу-
меттік мемлекет орнатуға бағытталған бағдар ел заңнамасында
дәйектілікпен жүргізу міндеті қойылмақ,

Бұдан былайғы кұқықтық дамуымыз, біздің пікірімізше, қазіргі қолданыстағы заңдарды кезең-кезеңмен жетілдіруге бағытталып, қоғамдық қажеттілікке қарай жаңа нормативтік құқықтық актілерді кабылдау аясында жүргізілмек.

Заңнамаларды дамыту ісінде кодекстік заңдардың рөлін арттырудың маңызы ерекше. Олар заңның (кұқық ісінің) тиісті негізгі салалары бойынша өзек, мәйек немесе жүйе кұраушы актілер мәртебесіне ие болуы керек. Осыған байланысты "Нормативтік құқықтық актілер туралы" заңға баска заңнамалық актілерден гөрі кодекстерге пәрменді заң күшін беру туралы өзгерістер енгізілді.

Конституциялық заңнамаларды жетілдірудің аса маңызды бағыттарының бірі – саяси жүйені ырықтандыру. Бұл ретте еліміз халқының, партиялар мен қоғамдық бірлестіктер саяси белсенділігінің бүкіл алуан түрлілігін іс жүзінде камтамасыз ету қажет. Азаматтық қоғам институттарын нығайту көптеген мәселелерді шешуде азаматтардың белсенділігін артгырады және нақтылы құқықтық мемлекетті орнатуға септігін тигізеді.

Азаматтық құқықтағы тұжырымдамалық өзгерістер тек ерекше езекті экономикалық кажеттіктерден ғана туындауы керек, Азаматтық құқық меншіктің мызғымастығы мен тауар-ақша қатынастарына қатысушылардың еркіндігін қорғауы қажет. Мемлекеттік активтерді тиімді басқаруға мүмкіндік беретін заңнамалық негізді жасау мөселесі де мейлінше өткір тұр. Бүл істегі басты нысана – ұлттық компаниялардың қаржы-шаруашылық қызметі нәтижесіндегі алынған пайда мен шықкдн шығындардьң айқындылығы мен тазалылығына жетісу. Бұл түптеп келгенде мемлекеггік бюджеттің едәуір толығуына әкеледі.

Қаржылық, банктік заңнамалар экономиканың нарықтық жүйеге өтуіне байланысты ондағы жаңа катынастардың қаржылануы жольшда тұрған барлық кедергілерді алып және жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың тиімді жүйесін қалыптастыруы керек.

Салық заңнамасы Қазақстанның экономикалық саясатының кәсіпкерлікті дамытуға, шағын және орта бизнеске байланысты стратегиялық басымдықтарын еске алуға тиіс.

Адам өмірі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаны сақтау туралы Конституцияның қағидасын неғұрлым толық жүзеге асыру мақсатында экологиялық құкықтық нормалар да одан әрі жетілдіруді қажет етеді.

Қылмыспен күреске бағытталған заңнамаларды алғаш рет шағын немесе орта ауыртпалықтағы қылмыс жасаған тұлғаларға, сондай-ақ халықтың әлеуметтік әлсіз топтарына – әйелдерге, жасөспірімдерге қолдану неғұрлым ізгілендірілген бағытта жүргізіледі. Сонымен бірге оны ауыр және өте ауыр қылмыс жасағандар мен рецидивистер және қылмыстық жазадан тығылып жүргендер үшін күшейту міндеті де тұр. Халықаралық қауымдастықтың қазіргі кездегі басымдықтарын және Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы БҰҰ конвенциясы кағидаларын ескере отырып есірткі бизнесінің, тер-роризмнің, діни экстремизмнің, адамдарды саудалаудың, компьютерлік қылмыстың, қару-жарақтың, оның бөлшектері мен тиісті оқ-дәріні заңсыз жасаудың алдын алуға бағытталған нормалардың дер кезінде кабылдануына ерекше назар аударылатын болады.

Сонымен, біздің алдымызда құқықтық реформаны тереңдетіп, толассыз жүргізу үшін Қазақстан заңдарының басқа да салаларын, бүтіндей алғанда бүкіл құқықтық жүйені жетілдіру міндеті тұр.

- Сіз Парламенттің соңғы жылдардағы заң шығару қызметінің қорытындысын қалай бағалар едіңіз?

- Парламент қабылдаған заңдар экоиомиканы, әлеуметтік саланы, мемлекеттік құрылысты, сондай-ақ сот-құқықтық жүйені реформалауға бағьпталған. Төуелсіздікке ие болған жылдары Парламент Қазақстан Республикасының жаңа заңнамалық базасын жасады. Сөзім дөлелді болу үшін кейбір мысалдар келтірейін.

Тәуелсіздіктің он жылында мыңға жуық заң қабылданды, ал кәсіби парламенттің екі шақырылымы қызмет істеген мерзімде осы уақытқа дейін 800-ге жуық заң қабылданды. Он жыл ішіиде мемлекетіміз 350-ге жуық халықаралық шарттарды ратификациялап, олардың елуге жуығьна заңдар қабылдау жолымен қосылды. Ал соңғы алты жылда  800-ден астам заң қабылданды, Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді, Қылмыстык, Қылмыстық іс жүргізу, Қылмыстық-атқару, Азаматгық (негізгі бөлім), Азаматтық іс жүргізу кодекстері мен кодификацияланған заңдар, Әкімшілік құқық бұзушылық және Салық кодекстері қабылданды.

Демократиялық институттар қызметі үшін адам құқықтары мен мемлекеттің саяси жүйесіне қатысты құқықтық құжаттардың ықпалы ерекше болары әуелден белгілі.

Еліміздің негізгі демократиялық принциптері 1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық референдумда кабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген. Біздің мемлекетіміздің негізгі заңы "Адам құқының жалпыға бірдей декларациясында" (1948 жыл), "Азаматтық және саяси құқықтардың халықаралық пактісінде" (1966 жыл), "Экономикалык, әлеуметтік және мәдени құқықтардың халықаралық пактісінде" (1966 жыл) жарияланған адам мен азаматтың басты құқықтарын бекітеді.

Қазақстан Конституциясы мемлекеттік билікті қалыптастырудың демократиялық негіздерін де анықтайды. Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысанындағы біртұтас (унитарлық) мемлекет. Конституцияның үшінші бабында мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық екендігі атап көрсетілген.

Осында, сондай-ақ, Республикада мемлекеттік биліктің біртұтастығы, оның Конституция мен заңадр негізінде заң шығарушы, аткарушы және сот тармақтарына бөлініп, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылатыидығы паш етілген.

Заң шығарушылық қызметімізде біз басқа мемлекеттердің тәжірибесін, сондай-ақ халықаралық ұйымдардың ұсыныстарын кашанда мұқият еске аламыз. Мысалы, бірнеше халықаралық ұйымдардың ұсыныстарын еске ала отырып 1995 жылғы Конституцияға, "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы", "Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы" конституциялық заңдарға мемлекеттің саяси жүйесін демократияландыруға бағытталған өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Мөжіліс пен Сенат депутаттары өкілдігінің мерзімі ұзартылды. Мәжіліс депутаттарының саны 77-ге дейін көбейтіліп, 1999 жылы 10 депутат партиялық тізіммен сайланды. Сөйтіп, ірі саяси бірлестіктер жоғарғы өкілетті органның – Парламенттің құрамына еніп, заң шығарушылық процеске, тұтастай алғанда мемлекеттік саясатқа белсене араласты, осылайша демократиялық үрдістердің әлеуметтік базасы едәуір кеңейді. Партиялар мен саяси бірлестіктер фракцияларының саяси белсенді қызметінің нәтижесінде заңдардың сапасы артты және оларда қоғам мүдделері неғұрлым толығырақ еске алынатын болды.

Конституция негізінде "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы", "Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы", "Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы", "Қазақстан Республикасының Президенті туралы" "Қазақстан Республикасыньң Конституциялық Кеңесі туралы", "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы" және мемлекетгік билік органдарының қьгзметіне байланысты басқа да заңдар қабылданды.

Қоғамдық өмірді демократияландыруға бағытталған заңдар қатарында "Қоғамдық бірлестіктер туралы", "Саяси партиялар туралы", "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" заңдарды атамау мүмкін емес. Экономика саласы бойынша "Астық туралы", "Жер туралы", әсіресе, Салық кодексі тәрізді заңдардың өте маңыздылығын атау абзал.

Еліміздің аса маңызды байлығыыың бірі астық болып табылады, оның жалпы жиынтық өиімдегі үлесі 4 пайызға жуык болып отыр. Астық экспортын 4 миллион тоннадан 5 миллион тоннаға жеткізу мүмкіндігі бар.

Біздің халқымыз үшін қай заманда да айрықша өмірлік маңыздылыққа ие мәселе – жер мөселесі. Сондықтан да Жер туралы заңнан халықтың осы саладағы аса күрделі меселелерді түбегейлі реттеуді күтетіні түсінікті жайт.

Оның жобасы депутаттардың бастамашылығымеи баспасөзде жарияланып, жұртшылық өз пікірін кеңінен білдірді. Заң жобасы Парламентте талқыланған кезде 500 толықтырулар мен өзгерістер енгізілді. Осындай кең талқыға түскен, әр түрлі пікірлер мүқият еске алынған Жер туралы заң сындарлы болып шықты, жер қатынастарын реттеудің аса қажетті негізіне айналды. Одан кейін қабылданған Ауыл шаруашылығы серіктестіктері мен олардың ассоциациялары (одақтары) туралы заң соны одан әрі дамытуды көздеді.

Салық заңнамасы да түбегейлі реформалауға түсті. Елімізде
1995 жылдың ортасына дейін салықтық жүйенің құрамында
салықтың 45 түрі және мақсатты қорларға 6 міндетті төлемдер
болды. Жергілікті 29 салықтың 19-ы бойынша жергілікті өкілетті
органдардың ставкаларды анықтау құқы болды. Салық заңнамасындағы дәл мұндай ахуал экономиканың дамуына үлкен тұсау
болды. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы
1 шілдедегі Жарлығына сәйкес салықтар түрі 11-ге дейін қысқартылып, есептеулер мен төлемдердің механизмі неғұрлым қарапайымдандырылды. Бұл жүйе жаңа Салық кодексі қабылданғанға дейін бес жыл бойы қызмет етті. Экономикалық қатынастардағы елеулі өзгерістер қолданыстағы жүйені өзгертуді қажет етіп, оның принциптері осы жаңа Салық кодексіне тікелей енгізілді.

- Құқықтық мемлекетті нығайтудағы құқықтық мәдениеттің орны мен рөлі қандай және біз құқықтық нигилизмді еңсердік пе?

- Құқықтық мәдениеттің деңгейі, біздің пайымдауымызша, қүқықтық мемлекет тұрақтануының аса маңызды шартты белгілерінің бірі болып табылады. Алайда, құқықтық мәдениеттің деңгейі мәселесі төңірегіндегі сұраққа, ол туралы белгіленген нақты критерийлер болмағандықтан, әр адам, әрине, өзінше жауап іздейді деп ойлаймын. Менің айтарым – әр елде өзіне тән құқықтық мәдениет қалыптасады және үстемдік етеді. Сондықтан да бір елдегі ахуалды басқа мемлекеттердің құқықтық мәдениетімен тікелей салыстыру нәтижелі бола қоймас деп есептеймін. Өйткені, әр елдің жалпы мәдениетінің деңгейі әртүрлі, ал құқықтық мөдениет те соның қойнауында – сол елдің ұлттық жөне тарихи дамуы деңгейімен тікелей байланысты. Баспасөз бетіиде, мысалы, ТМД және басқа да елдердің жоғары құқықтық мәдениетін бейнелейтін материалдар жиі басылады. Кейбір халықаралық ұйымдар "адам құқы", "азамат құқы" деген принциптерді желеу етіп, ТМД елдеріне көп ретте ақыл айтуға тырысады. Ал Иракты, бұрынғы Югославияны, Ауғанстанды бомбалау кезінде "адам құқы", "азамат құқы" деген түсініктер қаперде де болған жоқ.

Жалпы Қазақстанның өзіндік құқықтық мәдениеті қалыптасып келе жатыр деп айтуға толық негіз бар. Егер халық құрамын қала мен ауыл тұрғындарына, сондай-ақ ұлттық және топтық белгілер бойынша жіктейтін болсақ, онда қүқықтық мәдениет те әр түрлі болады.

Сондықтан да "құқықтық нигилизм" деген түсінік барлық елдер мен халықтарға бірдей тән емес. Конституциясы, кодекстері мен заңдары бар, азаматтарының мүдделері мен құқықтары, оның ішінде сот арқылы да қорғалатын елде жалпыға бірдей құқықтық нигилизм туралы әңгімеге негіз жоқ деп есептеп, өз басым "нигилизм" деген түсінікті жалпы алғанда, қабыл-дамаймын.

- Біздің заңдарымыз өмірде қаншальқты тиімді жүзеге асырылады және оларға не себептен өзгерістер мен толықтырулар жиі енгізіледі?

- Егеменді Қазақстанға өзінің заңнамасын жаңадан жасауға тура келді және бұл нәтижеге республиканың қос палаталы Парламентінің қауырт жұмысының нәтижесінде қол жеткізілді. Демек, заңдар санының молдығы мен оларды қабылдаудың қарқынының солардың сапасына да әсер етуі – табиғи нәрсе. Сондықтан да қазіргі кезде өмірдің өзінен туған талаптарға сәйкес оларға тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізуге тура келеді. Қазақстанның қоғамдық, әсіресе экономикалық қатынастарының даму қарқынының серпінділігі соншама, қолданыстағы заңдардың олардың үдемелі дамуыиа бөгет жасамауы үшін дер кезінде заңнамалық өзгерістер мен толықтырулар енгізуге қажеттілік туады.

Ал қоғамдық қатынастардағы елеулі өзгерістерге байланысты заңның концепциясына түбегейлі өзгеріс енгізу қажеттігі туғанда, ескі заңның орнына мүлдем жаңа заң қабылдауға тура келеді. Бұл қолданыстағы заңдарға өзгерістер мен толықтырулар енгізіп, оларды жаңартуға объективтік негіздер жасайды.

Сонымен бірге, сөз жоқ, суб-ьективтік сипаттағы себептер де болады. Оның үстіне нарықтық қатынастарға етене ену – жеңіл-желпі процесс болмағандығын есте ұстауымыз керек. Көп нәрсені тыңнан бастауға тура келді және әлеуметгік-экономикалық жаңғыртуларда, өкінішке орай, қателіктер де орын алды.

Заңдардың орындалуы да оп-оңай мәселе емес. Құкықтар қашанда шектеулі больш, ал қоғамдағы қордаланған мәселелердің шешілу тетігі мүлдем басқа бір салада жатса, оларды түпкілікті реттеу үшін тың үйымдық және материалдық-техникалық шаралардың қажет болатыиын да әр кез есте ұстау қажет.

- Жоғарғы Соттың Төрағасы мен судьяларын сайлау Сенаттьщ ерекше құзырындағы мәселелер. Сіз алты жылдан бері еліміздің Жоғарғы Сот Кеңесінің мүшесісіз. Жоғарғы Сот Кеңесінің құқықтьқ қызметінің негізі  – Жоғарғы Соттың сапалық құрамы жақсарды ма?

- Республикамыздың Жоғарғы Сот Кеңесі қызметінің құқықтық негізін "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы", "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы" заңдар құрайды. Кеңестің негізгі өкілеттіктерінің бірі Жоғарғы Сот Төрағасының, Жоғарғы сот алқаларының төрағаларын және судьяларына кандидатураларды қарап, Сенатқа ұсыну болып табылады. Кеңес конкурстық негізде облыстық немесе соған теңестірілген соттар судьяларының бос орындарына конкурстық негізде кандидаттар іріктейді және конкурстың қорытындысы бойынша кандидатты қызметке тағайындауға Республика Президентіне ұсынады. Алты жыл ішінде аталмыш лауазымдарға тағайындаулар аз болған жок, Жоғарғы Сот Кеңесі судья лауазымына кандидатты өте мұк,ият іріктейді. Жоғарғы Соттың бүгінгі құрамы өте жоғары біліктілікті деңгейде. Көптеген судьялардың әр деңгейдегі соттарда жинақтаған көпжылдық мол төжірибесі бар, сондықтан да мен: "Еліміздің жоғарғы сот органы құрамында кездейсоқ адамдар жоқ", – деп сенімді түрде айта аламын.

- Заңнама процесінде ықпал ету (лоббизм) жақсылық па, яки жамандық па? Бізге ықпал ету (лоббирование) туралы заң керек пе?

- Ықпал ету құбылысы біздің қоғамымызда объективті түрде кездеседі. Дегенмен де ықпал етуді теріс, лас, тіпті ұят мәселе ретінде қабылдайтын түсініктер де бар. Бұның барлығы – қоғамдық санадағы ықпал етуді айқын, дәл түсінудің болмауынан. Өркениетті ықпал ету, түптеп келгенде, мысалы, адвокаттық қызмет сияқты әбден занды кәсіп. Біздің ойымызша, сөздің кең мағынасындағы ықпал ету – лоббизм дегеніміз – азаматтардың, топтардың, ұйымдардың өздерінің мүдделерін қорғау жөнінен белсенді қызметі. Қазіргі уақытта лоббизм көп ретте билік (лауазым иелері) пен қоғамның (азаматтардың) ара қатынастарының кажетті де табиғи кұралы ретінде кабылданады. Сонымен бірге Қазақстан Республикасы Конституциясы Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттік істерді басқаруға тікелей немесе өз өкілдері арқылы қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына тікелей өзі жүгінуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық өтініштер жолдауға құқы бар.

Алайда өз мүдделерін өткізіп, білдіруге тек шектеулі ғана топтардың мүмкіндігі бар. Ол бүкіл халықтың мүддесіне қалай – жағымды немесе жағымсыз әсер ете ме – бұл жердегі ең басты мәселе осында жатыр. Ал нәтижелілігі мүдделерді ұсыну рәсімінің каншалықты ашық және заңды жүргізілуіне байланысты. Шешімдерді жабық, томаға түйық қабылдау процесі қоғам мен мемлекет үшін бүлдірушілік тұрпатта болады. Өйткені, бұл ретте өрескел бұрмалауларға жол беріліп, жалпыұлттық мүдделерден гөрі тар, топтық мүдделердің үстемдік алуына жол беріледі. Ықпал ету қызметін жүзеге асыру ережелеріні заңмен белгіленуі үшін оларды жабық ахуалдаи ашық ахуалға трансформациялап, өркениеттік арнаға салу – мейілінше кажет. Бұл, бір жағынан, халықтың қалың көпшілігінің, қоғамдық топтардың, мысалы, әлеуметтік жағынан қорғалмаған топтарына – мүгедектерге, зейнеткерлерге, соғыс ардагерлері мен ауған соғысы жауынгерлеріне өздерінің заңды мудделерін толығырақ білдіруге мүмкіндік береді. Екінші жағынан, қысым жасау топтарының әрекеттері белгілі бір ережелердің аясында болып, ықпал ету процесін бақылаудың мүмкіндігі туады. Сондықтаи да ықпал ету туралы заңды әзірлеп, қабылдау қажет деп есептейміз. Сонымен бірге лоббизмнің екінші беті сыбайлас жемқорлық екенін де ешкашан естен шығарута болмайды. Ықпал етудің теріс жақтары билік беделін жоймас үшін лоббизмді қоғамдық және мемлекеттік мүдденің бақылауына қою керек.

- Сізге азаматтар жиі өтініш айта ма және оларға Сіз депутаттық өкілдіктер шеңберінде қандай көмек көрсете аласыз?

- Қазақстан Республикасы Парламентіне азаматтардың өтініштері мен арыздары өте көп түседі. Сенаттың тек Заңдар және құқықтық реформа комитетіне ғана өткен жылы жүзден астам хат түсті. Азаматтар жолдауларында көтерілген мәселелер ауқымы өте кең, алуан түрлі. Әсіресе соттар меи құқық қорғау органдарының қызметін, экология, әлеумеггік мәселелерді қамтитын өтініштер басым. Бірнеше мысал келтірейіи.

Астана қаласында 1999 жылдың қазан айында Павлодар облысындағы Екібастүз ГРЭС-і мекемесінің бұрынғы жұмысшылары – В. Г. Осьменко, Н. В. Никифирова, И. Е. Жанәбілова және басқалар аштық жариялады.

Бүл акцияның өткізілуіне себеп – Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің соттың жалақы бойынша 992 мың теңге мөлшеріндегі қарызды төлеу жөніндегі шешімін орындауды кешіктіруі болды. Парламент Мәжілісі депутаты В. И. Шокаревпен және менімен кездесуде акцияға катысушылар өз талаптарын білдіріп, аштықты 1999 жылдың 4 қарашасына дейін жалғастыру жөніндегі ниеттерін жеткізді.

Біз Қаржы министрі М.Т. Есенбаевпен кездескен соң, ол кісі мәселені екі тәулік ішінде тездетіп оң шешті де акцияға катысушылар тапқан айлықтарын Министрліктен алып, Екібастұзға кайтты.

Екібастүзда 1999 жылдың қарашасында ГРЭС-2 ААҚ-ның қызметкерлерінің аштық жариялау акциясы ұйымдастырылды. Маған аштық жариялаушы үжымның өкілі – Екібастұздағы ГРЭС-2-нің отын-трансформатор цехының жұмысшысы Ирина Диригииа келіп, 29 жұмысшының жалақы бойынша 5,7 миллион теңге мөлшеріндегі алашақтарын алуға көмектесуді сұрады.

Энергетика, индустрия және сауда министрімен жөне ГРЭС-2 ААҚ директоры В.П. Проценкомен кездесіп, жүргізілген келіссөздерден кейін 1999 жылдың 4 желтоқсанында аштық акциясына қатысушыларға жалақы бойынша жалпы берешектің жартысы төленді. Аштық акциясы тоқтатылды. Жалақы бойынша берешектің екінші жартысы 2000 жылдың қаңтарында төленді.

Қазақстан Республикасы Парламентінің Павлодар облысынан сайланған депутаттарына 2001 жылдың тамыз айында Павлодар калалық мәслихатының депугаттары хат жазып, осы қаладағы сынаппен ластанған қауіп ошағын жою үшін "Химпром" акционерлік қоғамына демеркуризация жобасын жүзеге асы-руға республикалық бюджеттен тиісті каржы бөлінуіне көмек беруді сұрады. "2002 жылға арналған республикалық бюджет туралы" заң кабылданған кезде демеркуризация жұмыстарын жүзеге асыру үшін Павлодар облысына 295 миллион теңге мөлшерінде ресми трансферттер берілді.

- Бүгінде ең өткір мәселе – әлеуметтік мәселелер. Осыған байланысты көпшілік "Мемлекеттік атаулы әлеуметгік көмек туралы" заңның қабылдануынан көп үміт күткен еді, алайда оны орындау барысында көптегеи проблемалар, әсіресе, ауылдық жерде, туындап отыр. Бұл жөнінде Сіз не айтар едіңіз?

- Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы" Заңы 2001 жылдың шілдесінде қабылданды. Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек жан басына шақкандағы орта айлық кірісі кедейшіліктің шегінен төмен адамдар санаттарына (оралмандарға, шетелдіктерге, азаматтығы жоқ Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын, тұруға рұқсат алған адамдарға) қолдау болады деп күтілген болатын. Атаулы мемлекеттік көмек оны алуға құқылы отбасының әр мүшесіне тағайындалып және ай сайын төленуге тиіс. Ал атаулы әлеуметтік көмекті тағайындау Ережелерін әзірлеу Заңның алтыншы бабына сәйкес өкілетті орган Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігіне тапсырылған болатын. Министрлік 2002 жылдың 28 ақпанында "Атаулы әлеуметгік көмек алудан үміткер адамның (отбасының) жиынтық табысын анықтаудың Ережесін" бекіткен, ол наурыз айында жергілікті атқарушы органдарға түскен. Өкінішке орай, халықтың әлеуметтік қорғалмаған бөлігінің жағдайын жақсарту жөніндегі бұл заңның талаптарын орындау бірнеше проблемаларға тап болды. Мәселе атаулы өлеуметтік көмектің мөлшерін анықтау, жергілікті атқарушы органдармен келісілмеген, оларда көкөніс, жеміс--жидектердің, әр түрлі астық дақылдарының бір гектардан түсер өнімін, құс пен малдың тірі сойыс салмағы мен енімділігінің нақты көрсеткіштерін анықтауда әр аймақтың табиғи ерекшеліктері ескерілмей, практикадан алшақтықтарға жол берілген. Облыстар бойынша азық-түліктің жеке түрлеріне белгіленген нормативтер шындықтан әлдеқайда алшақ болып шықты. Сөйтіп, бұл заңды орындаудың нөтижесі ешқандай қосалқы шаруашылығы немесе малы жоқ қала түрғындарына айтарлықтай жеңілдік әкелген жок, Ал осы құжаттың кабылдануымен ауыл тұрғындары үшін сергелдең кезең басталды. Павлодар облысында бір сауын сиырдан түсетін табыс 64 мың теңге деп есептеліп, алайда нормативтерде оны асырауға кететін шығындар – шөп, жем, су еске алынбаған да, бір литр сүттің қүны 45 теңге деп есептелінген, ал іс жүзінде оның бағасы жыл мезгілдеріне байланысты 7 – 27 теңге аралығында үнемі өзгеріп тұрады. Сөйтіп, іс жүзінде Министрліктің түбегейлі ойластырмаған құқықтық актісі арқылы біз ауыл тұрғындарын соңғы аша тұяғын кұртуға немесе оның бар екендігін жасырып, әр түрлі кұйтұрқыларға баруға, құс және қосалқы шаруашылық ұстаудан бас тартуға мәжбүр етіп отырмыз.

Депутаттар бұдан бұрын да заң жобаларымен бірге Парламентке сол заң бойынша қабылданбақ кұқықтық актілердің тізбесін беруді де талап еткен болатын. Депутаттардың бұл талабы Қазақстан Республикасының "Құқықтық нормативтік актілер" туралы Заңының 21 бабынан туындайды. Қазақстан Республикасы Парламетінің Мәжілісі үстіміздегі жылдың 21 наурызында Еңбек және әлеумеггік қорғау министрі Г. Қарақұсованың депутатгық сауалға жауабын тыңдай келе Министрліктің "Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы" Заңды орындау жөніндөгі жұмысын қаиағаттанғысыз деп бағалаған Палата қаулысын кдбылдады. Осыған және депутаттардың көптеген талаптары мен сауалдарына сәйкес Премьер-Министрдің 2002 жылғы 26 наурыздағы өкімімен "Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы" Заңның орындалуын зерделеу үшін Премьер-Министрдің орынбасары А.С. Павловтың төралығымен үкіметтік комиссия құрылды. Қазірде комиссия республикамыздың бес облысында жұмыс жасап жатыр. Комиссия жұмысының қорытындысы бойынша Парламентке ақпарат берілетін болады.

- Сіз айтып отырған мәселелер, Ереке, – қай аймақтың да халқы үшін ең өзекті де жанына батып жүрген мәселелер. Халық өтінішіне сергектікпен қарау Сіздің басты ұстанымдарыңыздың бірі екенін білеміз. Осы бағыттағы парламенттік қызметіңіз пәрменді де жемісті болсын. Әңгімеңізге рахмет!

 

Сұхбатты жүргізген Нәубәт ҚАЛИЕВ,

Павподар облыстық  "Сарыарқа самалы" газеті,

2002 жылғы  4 мамыр

 

 

САУАЛЫНА – ЖАУАБЫ

 

Владимир ФЕДОРОВ, Алматы қаласы:

- Қазақстан Республикасының азаматтарына өз құқықтарын қорғау үшін Халықаралық сотқа жүгінуіне бола ма?

Е.ЖҰМАБАЕВ:

- Болмайды. Мәселе мынада, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің және Халықаралық ұйымдардағы (мысалы, Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары жөніндегі комитеті) экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің ережелеріне сәйкес жоғарыда аталған актіге қосылған мемлекеттердің юрисдикциясында болатын адамдар өз құқықтарын қорғау үшін жүгіне алады. Қазақстан Республикасы әзірге оған қол қойған жоқ.

Әлия Демеуова, Алматы қаласы:

- Сот төрелігін дер кезінде жүзеге асырмағаны, шырғалаңға салғаны және т.б. үшін кімге және қайда шағыммен жүгінуге болады?

Е.ЖҰМАБАЕВ:

-  «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 41-бабына сәйкес кез келген судьяға қатысты тәртіптік іс қозғау құқығы Жоғары Соттың төрағасына тиесілі;  облыстық соттың алқа төрағасы мен судьясына, аудандық соттың төрағасы мен судьясына қатысты облыстық соттың төрағасына тиесілі. Сіз осы сатыларға шағыммен жүгіне аласыз.

Облыстық және аудандық соттардың судьяларына қатысты тәртіптік іс қарайтын орган облыстық тәртіптік-біліктілік алқасы болып табылады.

Степан КОРСАКОВ, Алматы қаласы:

- Ермек Жиеншеұлы мынаны айтыңызшы, заңнамалық процесте шет елдердің тәжірибесі пайдаланылады ма?

Е.ЖҰМАБАЕВ:

- Әр мемлекетте құқық шығарудың өз ерекшеліктері бар, бірақ барлық жерде ол қоғамда қалыптасқан қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың біртұтас ішкі келісімін және қайшы келмейтін жүйесін жасауға әрі оны жетілдіріп отыруға бағытталады.

Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары мүмкін болғанынша өзіміздің республикамыздың және құқық шығаруда үлкен тәжірибесі бар шет мемлекеттердің құқықтық жүйесіне салыстырмалы талдау жүргізіп отырады, сондай-ақ Тәуелсіз Мемлекеттердің Достастығына қатысушы мемлекеттердің Парламентаралық Ассамблеясы әзірлеген үлгілік заңдарды пайдаланады.

Сергей ПЕТРОВСКИЙ, Алматы қаласы:

- Астана құрылысы басталған кезде бюджет қаражаты пайдаланылмайды деген еді. Осыған қарамастан, астана құрылысына бюджет ақшалары жұмсалып жатыр.

Е.ЖҰМАБАЕВ:

- 1997 жылдан бастап (Ақмоланы Қазақстан Республикасының астанасы деп жариялаған жыл) қала экономикасына 150 млрд. теңге инвестиция жасалды, қазіргі заманғы тұрғын үйлердің 500 мың шаршы метрден астамы іске қосылды. Оны жыл сайын іске қосу 20%-ке ұлғайды, негізгі капиталға тартылған инвестициялардың көлемі 2,9 есе өсті. Алайда үкіметтік объектілерге бюджет ақшаларын жұмсамай тартылған қаражаттармен толық шығу мүмкін емес. Барлық қалған жақтарда, негізінен, нақ тартылған ақшалар пайдаланылды. Бұл әлеуметтік сала объектілері (спорт құрылыстары, мейрамханалар, дүкендер және т.б.), олар қазір пайда келтіріп отыр, ал қала бюджетіне нақ осы объектілерден салықтардың елеулі сомасы түсіп отырады.

Мұрат ИСАЕВ, Қызылорда облысы:

- Шымкент пен Кентауда уақытша жұмыс істеуге мәжбүр болып отырған Қызылорда облысының жұмыссыз тұрғындары полицейлер тарапынан құқыққа жат әрекеттердің объектілеріне жиі айналып отыр, оларды қылмысқа қарсы күрес деген желеумен аудандық ішкі істер бөлімінің кезекшілік бөліміне заңсыз әкеліп, ақшаларын алып қояды. Полицейлердің әрекеттеріне кімге және қайда шағым беруге болады?

Е.ЖҰМАБАЕВ:

- «Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы» Қазақстан Республикасы Президенті Жарлығының 24-бабына сәйкес, өзінің қызметтік міндеттерін орындамағаны немесе тиісінше орындамағаны үшін ішкі істер органдарының қызметкерлері тәртіптік, қылмыстық және өзге де жауаптылықта болады.

Сізге ішкі істердің жоғары басшылығына (облыстың ішкі істер басқармасына) немесе тиісті прокурорға арызбан жүгінуге болады.

Федор Степанович АГАБЕКОВ, зейнеткер, Алматы қаласы:

- 1994 жылға дейін зейнетке шықтым, 40 жыл еңбек стажым бар, зейнетақы 5 мың теңге. Зейнетақыны есептеген кезде неліктен еңбек стажы ескерілмейді?

Е.ЖҰМАБАЕВ:

- Қазақстан Республикасының Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің ақпараты бойынша Үкіметтің 11.01.2002 жылғы № 31 қаулысына сәйкес 1994 жылға дейін тағайындалған зейнетақы төлемдерін арттыру алынатын зейнетақы мөлшерінің 25%-інде көзделген. Сіздің зейнетақыңызды қайта есептеу 1996 жылы жүргізіліп, 8,4%-ке ұлғайтылған себепті, одан әрі арттыру 2003 жылы көзделеді және бюджет комиссиясының шеңберінде қарастырылады.

Николай РУМЯНЦЕВ, Ақтөбе қаласы:

- Тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарының құқықтарына нұқсан келтіру жағдайлары бар ма және бұл үшін қандай жауапкершілік бар?

Е.ЖҰМАБАЕВ:

- Ерікті БАҚ-тар кез келген мемлекеттегі демократияның көрсеткіші, бірақ олардың қызметі құқықтық шеңберінде жүзеге асырылуға тиіс. БАҚ-тардағы жарияланымдарға қарағанда жергілікті деңгейлерде мұндай фактілер орын алуы мүмкін. Бірақ, шығармашылық және журналистер бостандығына қол сұғушылықтың жолы кесілуге, ал кінәлілер тиісті жазасын алуға тиіс. Мәселен, журналистің заңды кәсіби қызметіне кедергі келтіру қылмыстық немесе әкімшілік жауапкершілікке әкеп соғады.

Жәнібек ОҢАЛБАЕВ, Кентау қаласы:

- Бірінші сұрақ. № 1 тізім бойынша мен зейнетақы емес, өтемақы аламын. Екінші. Мұхтар Әбілазовқа болған сот процесі туралы сіз не ойлайсыз?

Е.ЖҰМАБАЕВ:

- «Жерасты және ашық кен жұмыстарында, еңбек жағдайлары ерекше зиянды және ерекше ауыр жұмыстарда істеген адамдарға берілетін мемлекеттік арнайы жәрдемақы туралы» 1999 жылғы 13 шілдедегі Заңмен (№ 1 тізім) сегіз айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде жәрдемақы төлеу көзделген. Зейнетақы жасына жеткен бойдан сіздің жәрдемақы алудың немесе  зейнетақы заңнамасына сәйкес жасқа байланысты зейнетақы тағайындаудың біреуін таңдап алуға құқығыңыз бар.

М.Әбілазовқа келсек, мен де, сіз сияқты ақпаратты БАҚ-тан аламын. Қазіргі кезде Әбілазовтың ісі бойынша сот процесі жалғасуда.

Валентина Ивановна ИСАНОВА, Алматы қаласы:

- Біздің қаламыздағы Түрксиб ауданында 3 жылдан бері су жоқ, өйткені өз уақытында қазандықты жеке фирмаға берген. Қазандықты қайтадан коммуналдық меншікке, қала қызметінің қолына беруге бола ма?

Е.ЖҰМАБАЕВ:

- Алматы қалалық әкімдігі басшылығының ақпараты бойынша сіздің қазандықты болашақта қала қызметтерінің қарауына беру туралы қойған мәселеңіз қаралуда. Қазіргі кезде ұйымдастыру жұмыстары жүргізілуде.

Иса С., Алматы қаласы:

- Қазақстанның жетім балаларын шетелге алып кету неліктен жүзеге асырылуда?

Е.ЖҰМАБАЕВ:

- «Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балалар шетелдіктердің асырап алуына, егер бұл балаларды Республика аумағында тұрақты тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының  немесе балалардың туыстары азаматтығына және тұрғылықты тұратын жеріне қарамастан, тәрбиелеуіне мүмкіндігі түгесілсе, берілуі мүмкін.

Яғни, мемлекет жетім балаларды шетелдіктерге асырап алуға бере отырып, балаға отбасында болу мүмкіндігін беру үшін барлық мүмкіндіктерді пайдалануға тырысады. Асырап алудың әрбір фактісін сот шешетінін атап айтқан жөн. 

Елена ПЕТРОВА, Талдықорған қаласы:

- Парламент «Радиактивтік заттарды көму туралы» заң жобасын қарауда. Бұл мәселе неліктен жұртшылықтың пікірін ескерместен шешілуде?

Е.ЖҰМАБАЕВ:

- 2001 жылғы 11 – 13 қыркүйекте Алматыда радиациялық қауіпсіздік жөнінде республикалық семинар болып өтті. Оның алдында ғалымдардың, заңгерлердің, журналистердің үлкен дайындық жұмысы болды, әлеуметтік және қоғамдық сауалнаманың деректері пайдаланылды.

2002 жылғы 12 наурызда Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының Энергетика және минералдық ресурстар министрі В.Школьникпен «Қазақстан Республикасының ядролық әлеуеті» деген мәселе бойынша кездесуі болып өтті, онда депутаттар тобы заң шығару бастамасы шеңберінде осындай заң жобасына бастамашы болу ұсынысымен сөз сөйледі.

Қазақстанда радиоактивті заттарды көму мүмкіндігі туралы мәселе баспасөзде жарық көрді.

Алайда жоғарыда аталған заң жобасы Парламентте жоқ және Үкіметтің 2002 жылға арналған заң жобалау жұмыстарының жоспарында оны Парламентке ұсыну көзделмеген.

Лариса Ивановна ТУРЧЕНКО, Есік қаласы:

- «Саяси партиялар туралы» заң қабылданды ма?

Е.ЖҰМАБАЕВ:

- Иә, «Саяси партиялар туралы» Қазақстан Республикасының Заңын Парламент қабылдады, бірақ мемлекет Басшысы әлі қол қойған жоқ.

Виктор ФИЛИМОНОВ, Қапшағай қаласы:

- Мұнай қоры құрылды, шетелдегі бағалы қағаздарға 1,5 млрд. доллар қайдан салынды. Бұл соманы неліктен отандық өндіріске салуға болмайды?

Е.ЖҰМАБАЕВ:

- Негізінен халықаралық нарықтың конъюнктурасына қатысты болатын экономиканың шикізаттық бағыты жағдайында мемлекеттің оқыс жағдайларда қаржылық, алтын-валюталық қоры болуға міндетті. Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 23 тамыздағы Жарлығымен құрылған Ұлттық қордың негізгі бағыттары – ақша жинақтау және тұрақтандыру функциясы. Осыған қарамастан, қордың есебінен 2001 жылы шикізат секторының салықтар түсімдерінің және өзге де төлемдерінің бекітілген және нақты сомалары арасындағы айырмашылықтан шығынға өтем түрінде республикалық және жергілікті бюджетке 7,5 млрд. теңге мөлшерінде шығыстар жүргізілді.

Н.Т.ШОҚАЛАҚОВА, Семей қаласы:

- Жерге жеке меншік құқығы негізге алынатын «Жер туралы» заң қашан қабылданады?

Е.ЖҰМАБАЕВ:

- Мемлекет Басшысының ауыл шаруашылық мақсаттарындағы жерлерді жеке меншікке беру туралы ұсынысын негізге ала отырып, «Жер туралы» заң жобасын әзірлеу Қазақстан Республикасы Үкіметінің заң жобалау жұмысының жоспаларында көзделген. Бұл белгілі бір уақытты және жан-жақты талдауды қажет ететін өте күрделі мәселе. Бірінші кезекте: кімге, қандай жағдайларда, қандай мөлшерлерде жерді беру керек деген тұжырымдамалық мәселелерді шешіп алған жөн. Содан соң барып, осы мәселелерді заңнамалық бекітуге біртіндеп көшу керек.

 

Қызу желіде кезекші болған Сергей ЗАЙЦЕВ,

«Начнем с понедельника» газеті,

 2002 жылғы 12-18 шілде

 

 

ЫЖДАҺАТТЫЛЫҚ, ТҰРАҚТЫЛЫҚ

ЖӘНЕ АУЫЗБІРЛІК ҚАЖЕТ

 

- Құрметті Ермек Жиеншеұлы, егемен еліміздің тұрақты негізде жұмыс істейтін тұңғыш кәсіби Парламентінің құрылғанына көп ұзамай он жыл толады. Әңгімемізді осыған байланысты ой түюден бастасақ.

- Бұл республиканың қоғамдық-саяси өміріндегі елеулі оқиға. Әрине, қос палаталы Парламенттің қалыптасып, аяғынан тік тұрып кетуі оңай шаруа болған жоқ. Мұндай үлкен жетістікті ең алдымен республиканың тәуелсіздігімен байланыстырамыз. Тәуелсіздікті жариялағаннан кейін еліміз біртіндеп еңсесін тіктеп, өзінің бұдан былайғы алар биігін еркін әрі дұрыс таңдаудың жарқын жолына түсті. Соның бірі әрі ең бастысы – билік тармақтарының жұмысын реттеу болатын. Атқарушы билік, заң шығару билігі және сот билігі өз өкілеттіктері шегінде бір-бірімен өзара тығыз қарым-қатынас жасай отырып, дербес жұмыс істей білуге тиіс еді. Егемендіктің іргетасын бекемдей түсетін осындай ауқымды істердің күнібұрын қолға алынып, уақтылы іске асуына республика басшылығы айрықша мән берді. Соның ішінде қос палаталы Парламенттің артықшылықтары туралы мәселе күн тәртібіне қойылып, 1995 жылғы желтоқсан айында Парламентке депутаттар сайлау жүзеге асырылды. Республикамыздың демократиялық жолмен сайланған, қос палаталы кәсіби Парламентінің қызметі осылай басталған болатын.

- Сонымен, 1995 жылғы 5 желтоқсанда ел тарихында тұңғыш рет кәсіби негізде жұмыс істейтін Парламент сайлауы өтіп, Орталық сайлау комиссиясы оның нәтижелерін жария етті. Депутат болған кездегі бастапқы әсеріңіз қандай болды?

- «Алғашқы сезімді екінші рет бастан өткізе алмайсың» деген ағылшын мәтелі бар. Шынында да қайсыбір оқиғалар адам зердесінде өмір бақи қалып қояды екен. Мұны мен Сенатқа Павлодар облысынан депутат болып сайланған кезде өз басымнан өткіздім. Оған дейін осы облыстың прокуратура органдарында тергеуші, аға тергеуші, аудан прокурорының орынбасары, бірнеше ауданның прокуроры болып жиырма жылдан астам еңбек етсем де, яғни, сенаторлық орынға жайғасқанға дейін белгілі бір дәрежеде өмір тәжірибесінен өтсем де Парламент табалдырығынан аттаған кезден бастап, өзімді үлкен бір емтиханның алдында тұрғандай сезінгенімді жасырғым келмейді. Бір есептен оның себебі түсінікті де шығар. Тәуелсіз елдің ең жоғары заң шығару органында жұмыс істеу, республика егемендігін бекемдей түсуге ат салысар заңдар қабылдау жауапкершілігі кім кімді де толғантпай, толқытпай қоймайды деген ойдамын.

- Осы арада мынадай бір сауал қоюдың реті келіп тұрған сияқты. Дәлірек айтқанда ХХ ғасырдың бас кезінде Ресейдің Мемлекеттік Думасына депутат болып сайланған санаулы қазақ қайраткерлерінің арасында Темірғалы Түйтеұлы Нұрекен деген азаматтың болғанын соңғы кездері жарияланған әдебиеттерден байқап жүрміз. Мұны айтып отырған себебім, сол кісінің сізге туыстық қатысы бар деп естіген едік…     

- Ол рас. Темірғалы Түйтеұлы менің түп нағашым. Оның есімі Өмірзақ Озғанбаевтың “Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан” деген кітабында және Уәлихан Мұхаметқалиұлы Түкісовтың “Киелі жандар және ұрпақтары” деген еңбегінде аталады. Ол өз заманының озық ойлы қайраткері болған. Сол кезде Ресей қарамағындағы Қазақстанның Семей губерниясынан топ жарып, Ресей Мемлекеттік Думасының депутаты атанған. Атамыздың туған халқының теңдігі жолында шама-шарқы жеткенше атқарған қызметі өз алдына бөлек әңгіме.

Жалпы, бір кезде аталарымыз бодан ел халқының мұң-мұқтажын өздері тәуелді болып отырған елдің жоғары мінберінен айтып, елінің еңсесі езілген жағдайын шамасы келгенше жеңілдетуге күш салған болса, біздер, жер бетіндегі терезесі тең елдердің біріне айналған бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның ең жоғары заң шығару органының депутаттары, халқымыздың өз елімізде де лайықты өмір сүріп, шет мемлекеттермен де қарым-қатынас жасауды жолға қоюда ешкімге жалтақтамай, өзіне тән бағытпен ілгері жылжуына септігін тигізетін заңдар шығаруға барлық күш-жігерімізді жұмсаудамыз.

- Сіздің өміріңізге қатысты жеке бір детальды анықтау үшін әңгіме ауанынан сәл ауытқып кеттік. Енді соның желісін әрі қарай жалғастырсақ. Жоғары заң шығару органындағы бастапқы жұмыс күндеріңіз, Парламент Сенаты бірінші сайланымның алғашқы жұмыс нәтижелері туралы әңгімелеп берсеңіз.     

- 1996 жылғы қаңтар айының соңында бәріміз Алматыға жиналдық, әріптестерімізбен таныстық, қызметтік куәліктер алдық, тұрмыстық мәселелерді шештік. 1997 жылы жаңа астанаға қоныс аудардық. Елорда атанған алғашқы жылдардағы шағын қала – Ақмола, яғни қазіргі Астана қаласы бүгінде адам танымастай өзгеріп, құлпырып кетті.

Тәуелсіздік жылдары жалғыз елорда ғана емес, бүкіл еліміздің нағыз егемен елге тән қарқынмен, шабытпен дамығанын көріп, еркіндік дегеннің, дербес ел болу дегеннің адамдарға айрықша күш-қуат дарытатынын сезгендей болады екенсің. Мұны Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан тәуелсіздігінің он жылдығына орай жасаған баяндамасында да атап көрсетіп, он жылда бір ғасырға барабар жұмыстардың атқарылғанын айтқан еді.

Жалпы, Парламенттің қос палаталық құрылымы және оның заң шығару саласындағы құзыреті конституциялық нормалармен бекітілгенін айта кеткен орынды. Мәселен, Конституцияның 61-бабының 3-тармағында Парламенттің аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін құзыреті атап көрсетілген. Ол бойынша Парламент жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігіне, азаматтық құқықтар мен бостандықтарға, жеке және заңды тұлғалардың міндеттемелері мен жауапкершілігіне; меншік пен өзге де мүліктік құқықтар режиміне; мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызметінің, мемлекеттік және әскери қызметтің негіздеріне; салық салуға, алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеуге; республикалық бюджетке; сот құрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне; білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға; кәсіпорындар мен олардың мүлкін жекешелендіруге; айналадағы ортаны қорғауға; Республиканың әкімшілік-аумақтық құрылысына; мемлекет қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға хақылы.

Бірінші сайланым депутаттарының сапалық құрамының өзі бірегей болды. Онда халық бұқарасының барлық өкілдері: мұғалімдер, дәрігерлер, ауыл шаруашылығы қызметкерлері, жазушылар, кәсіпкерлер, заңгерлер және басқалар қамтылды. Бірінші сайланым депутаттарының әрбірінің қарым-қабілеті туралы әңгімелесем, ол көп уақыт алады. Олардың әрқайсысы заң шығармашылығы процесіне айтарлықтай үлес қосты, елдің қоғамдық-саяси өміріне белсене араласты. Әсіресе Өмірбек Байгелди жөнінде ерекше тоқталып өткім келеді. Парламент Сенаты жұмысын бастаған күннен палатаға жетекшілік еткен Өмекең іске сергектігімен, байсалдылығымен, сөзге шешендігімен, шебер әзіл-қалжыңымен жұртшылықты өзіне баурап, ұжымның салауатты ахуалда жұмыс істеуіне мұрындық болып отырды.

Бірінші сайланған Парламент Сенаты депутаттарының бүгінгі күні алтауы өздерінің депутаттық қызметтерін одан әрі жалғастыруда. Олар: Ө. Байгелди, Л.Н. Бурлаков, Н. Нұрмамбетов, Т.Қ. Симамбаев, Б.С. Тұтқышев және өзім. 

Парламенттің бірінші сайланымының жұмысы барысында депутаттар елдің заңнама базасының негізін қалаған бірсыпыра заңнама актілерін қабылдады. Мысал ретінде Қылмыстық, Қылмыстіқ іс жүргізу, Қылмыстық атқару, Азаматтық және Азаматтық іс жүргізу кодекстерінің өмірге келгенін айтсақ та жеткілікті. Аталған кодекстердің жобаларымен жұмыс істеуге көрнекті заңгер ғалымдар, әртүрлі салалардың мамандары, сондай-ақ мүдделі министрліктер, ведомстволар, үкіметтік емес ұйымдар және қоғам қайраткерлері тартылды. Парламент қызметін регламенттейтін алғашқы құжаттарды – Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламентін, Парламент Сенатының Регламентін әзірлеушілер де біздер едік.

Жалпы алғанда Парламент қоғамды реформалау жолындағы алға қойылған стратегияға сәйкес жұмыс істеді. Соның нәтижесінде қазақстандықтар өмірінің сан тарау саласы құқықтық тұрғыдан заң жүзінде дер кезінде қамтамасыз етіліп отырды. Мысал ретінде елімізде нарықтық экономиканы жандандыру және әлеуметтік қатынастарды дұрыс жолға қою үшін Парламенттің алғашқы жылдарда бес жүзге жуық заңдар қабылдағанын айтсақ та жеткілікті. Парламенттің тұңғыш сайланымының депутаттары қабылдаған сол заңдар күні бүгінге дейін жұмыс істеп, қоғамдық қатынастарды реттеуге ат салысып келеді.

- Соңғы жылдары Парламенттің мәртебесін арттыру үшін Конституцияға өзгеріс енгізу керек деген пікірлерді де құлағымыз шалып қалып жүр. 

- Мұндай пікір айтушылар егер жеріне жеткізе пайдаланылса, Парламенттің Конституцияда көрсетілген қазіргі құқығының аясында да көп шаруа тындыруға болатынын ескере бермейтін сияқты.

Ол бойынша Парламентке едәуір міндеттер жүктелген әрі оның құқығы шектеулі деген әңгіменің де мүлдем қисынсыз екеніне көптеген дәлелдер келтіруге болады. Соның кейбіреуіне ғана тоқталайын. Парламент ел бюджетін бекітеді. Өздерінің бірлескен отырыстарында көпшілік дауыспен Премьер-Министрдің, Ұлттық банк төрағасының тағайындалуына келісім береді, Үкіметке сенімсіздік білдіре алады, Үкімет сағатын өткізеді, министрлердің есебін тыңдайды, министрдің өз қызметін дұрыс атқармағандығы анықталған жағдайда, оны орнынан босатуды талап етеді. Парламентте саяси партиялардың фракциялары жұмыс істейді. Оның үстіне Парламенттің ел Конституциясына өзгерістер енгізуге құқылы екендігі, Сенаттың Жоғарғы Соттың судьяларын сайлайтыны және бар. Бас прокурор мен ҰҚК төрағасын тағайындауға да келісім береді. Конституциялық Кеңес, Есеп комитеті сияқты маңызды мемлекеттік органдарды тең негізде Президент, Мәжіліс және Сенат құратынын, Орталық сайлау комиссиясын өз кезегінде Мәжіліс сайлайтынын жұртшылық білетін болар. Бұдан тежемелік пен тепе-теңдік жүйесінің белгілері айқын аңғарылумен қатар, Парламентке берілген биліктің қомақтылығы байқалады.

Бұл аз десеңіз соңғы кезде елді демократияландыру жолымен нық қадам жасап келе жатқан еліміз Конституция аясында және бір игі істі – өкілді органдардың өкілеттіктерін кеңейту шеңберінде Парламенттің құқықтары мен бақылау функцияларын, оның Үкімет пен басқа да конституциялық органдарды жасақтауға қатысуын күшейтуді қолға алды.   Бұл шара Президент Н.Ә. Назарбаевтың үстіміздегі жылдың 4 мамырында қабылдаған «Қазақстан Республикасы Конституциясының әлеуетін одан әрі пайдалану жөніндегі шаралар туралы» Жарлығымен дәйектеліп отыр.

Құжаттың аса маңызды тармақтарының бірі – әлеуметтік-экономикалық блоктың министрлерін олардың кандидатураларын Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі мен Сенатының бейіндік комитеттері алдын ала талқылағаннан кейін тағайындау практикасын енгізуге қатысты, мұның өзі жоғары заң шығару органының Үкіметті бақылау және қалыптастыру функциясын едәуір кеңейтеді. Жарлықтың ережелерінде көрсетілген дипломатиялық өкілдіктер басшылары кандидатураларының Сенаттың бейіндік комитетінде алдын ала талқыланғаннан кейін тағайындалуы да осыған ұқсас.

Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің алты мүшесін осы уақытқа дейін Негізгі заңға сәйкес Парламент, төрағаны қоса алғанда, тағы үш мүшесін Президент тағайындап келсе, ендігі жерде олардың барлығы да Мәжілістің бейіндік комитетінде алдын ала талқылаудан өтетін болады.

Осы Жарлықпен Мәжіліске Орталық сайлау комиссиясының төрағасы, төрағаның орынбасары және мүшелері қызметіне кандидатуралар бойынша шешім қабылдағанға дейін аталған мәселе жөнінде Парламент Сенатымен консультация жүргізу ұсынылады. Менің ойымша бұл дұрыс шешім, өйткені Сайлау процесіне Сенаттың да тікелей қатысы бар екендігіне қарамастан, Орталық сайлау комиссиясының бүкіл құрамын жасақтау Мәжілістің ғана құзырында қалып отыр.

Сондай-ақ Парламент палаталарының төрағаларына Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің тиісті мүшелерін тағайындауды олардың кандидатуралары тиісінше Республика Парламентінің Мәжілісі мен Сенатының жалпы отырысында талқыланғаннан кейін жүргізу ұсынылады.  

Бұл жаңалықтардан Президент өкілеттіктерінің едәуір шектелгені айқын аңғарылады. Қит етсе Конституцияны өзгертуге тұра ұмтылғаннан гөрі оның қазіргі мүмкіндіктерін толық пайдаланып жүрміз бе деген сауалға жауап іздеу әлдеқайда тиімді екені осыдан-ақ көрініп тұрған жоқ па.

Он жыл ішінде қос палаталы Парламент өз қызметінде атқарушы және заң шығарушы биліктің арасындағы тұрақты тепе-теңдікті қамтамасыз етуге қол жеткізе білумен қатар, заңдарды әрбір палатада дәйектілікпен талқылау жолымен заң жобаларын пысықтаудың тиімді тетігін жолға қоя білді. Бір сөзбен айтқанда, Парламент кәсіби және құзыретті заң шығарушы орган ретінде республикалық және өңірлік мүдделерді үйлестіре жүргізуді қамтамасыз етуге, жоғары сапалы заң шығармашылығы жұмысына қол жеткізуге қабілетті екенін көрсетті.

- Ермек Жиеншеұлы, Сіз Парламент Сенатының Мемлекеттік құрылыс және құқықтық саясат комитетін басқарасыз. Енді осы Комитеттің жұмыс ерекшелігінен хабардар ете кетсеңіз. 

- Парламент жұмыс істей бастаған он жылдың беделінде Комитеттердің саны мен атауына қатысты бәлендей көп өзгеріс бола қойған жоқ. Алғашқы сайланымның одан кейінгі сайланымдардан өзіндік ерекшелігін олардағы тұрақты жұмыс істейтін Комитеттердің санынан байқауға болады. Мысалы, бірінші сайланымдағы Сенатта төрт тұрақты Комитет жұмыс істеді. Олар: Экономика, қаржы және бюджет комитеті, Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитеті, Аймақтық даму мәселелері және жергілікті өзін-өзі басқару комитеті, сондай-ақ Заңдар және сот-құқықтық реформа комитеті. Кейін бұлардың қатарына Әлеуметтік-мәдени даму комитеті қосылды.

Сөз реті келгенде 2002 жылдан бастап өзім басқарып келе жатқан Заңдар және сот-құқықтық реформа комитетінің атауы уақыт талабына сай үш рет өзгертілгенін айта кетейін. Мәселен, Комитет 1999 жылдан бастап Заңдар және құқықтық реформа комитеті деп атаумен жұмыс істеді. Бұған депутаттардың Комитет жұмысы барысында көтерген бастамалары себеп болды. Олар «құқықтық реформа» деген ұғымның аясы кең екендігін және оның сот реформасын да қамтитынын нақты мысалдармен дәлелдеді. Соның нәтижесінде Комитет атауы жоғарыдағыдай болып өзгертілген-ді.

Сенаттың биылғы жылғы желтоқсан айының бас кезінен жұмыс істей бастаған жаңа құрамдағы депутаттары Комитетті Мемлекеттік құрылыс және құқықтық саясат комитеті деп өзгертуді ұсынды. Мұның да өзіндік себебі бар. Бұл арада «мемлекеттік құрылыс» терминіне түсінік бере кеткен жөн. Атап айтқанда бұл термин елдің мемлекеттік құрылысы мен билігін ұйымдастыру, олардың институттарын құру мен қызметінің принциптерін анықтау, адамның және азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар жүйесін қамтиды. Бұл бір. Екіншіден, құқықтық реформа негізінен ойдағыдай жүзеге асырылып келе жатыр, соның нәтижесінде экономикада, әлеуметтік салада және қоғамның саяси өмірінде өзгерістердің қажетті базасы құрылды. Сондықтан Комитет атауын өзгертуді өмірдің өзі талап етіп отыр.     

Комитет жұмысы Парламенттің заң шығару қызметімен тығыз ұштасып жатыр. Атының өзінен белгілі болып тұрғандай, құқыққа қатысты мәселелердің барлығы біздің Комитеттің сүзгісінен өтеді. Соңғы оншақты жыл ішінде мемлекетіміздегі құқықтық мәселелерді реттеу жолында атқарылған қыруар шаралардың бәрінде де өзіндік үлесіміз бар десек артық айтқандық емес. Мәселен, соттарды және құқық қорғау органдары жүйесін олардың құқық қорғау қызметінің тиімділігін арттыруға бағытталған қайта ұйымдастыруды қолға алу барысына, осы бағытта заңдар қабылдауға Комитет белсене араласып отырды. 

Жалпы, құқықтық жүйенің дамуында либералдық-демократиялық қағидалар дәстүрлі құндылықтармен, сондай-ақ азаматтардың құқықтарын олардың міндеттемелерін сақтаумен үйлестіре жүргізілуге тиіс. Бүгінгі күні Парламенттің қолданыстағы заңнамадағы құқықтық кемшіліктерді, сондай-ақ ескірген және қайталанатын нормаларды алып тастау жөнінен бірсыпыра оң шаралар атқарғанын, бұл ретте қазірдің өзінде заңнамаға өзгерістер мен түзетулер енгізілгенін айта кеткен жөн. Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне қылмыстық саясатты ізгілендіруге бағытталған, ең алдымен, қылмысты алғаш рет жасағандарға, ауыр емес қылмыс жасағандарға, асырауында кәмелетке толмаған балалары бар жалғыз ілікті әйелдерге, аяғы ауыр әйелдерге, кәмелетке толмаған балаларға, жасы егде тартқан адамдарға қатысты өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасының негізгі мәселелерінің бірі өлім жазасын қолдануға мораторийді кезең-кезеңімен енгізу болып табылады. Қазақстанның бұл бағыттағы ұстанымы айқын. Ол Қазақстан Республикасының құқықтық саясаты тұжырымдамасының қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру туралы ережесін іске асыруға бағытталған және өлім жазасын қолдануды шектейтін бағдарламалық құжаттардың заңды жалғасы.

Қазақстан Республикасының әлемдік қоғамдастықтың толыққанды мүшесі болуға ұмтылуы мемлекетіміздің белгілі бір халықаралық стандарттарды сақтауын талап етеді. Осыған байланысты және қолданыстағы заңнаманы халықаралық нормаларға сәйкестендіру мақсатында кейбір заңнамаларға өзгерістер мен толықтырулар енгізуді өмірдің өзі талап етіп отыр. Мысалы, 2002 жылғы 21 желтоқсанда қабылданған «Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу, Қылмыстық атқару кодекстеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңмен аталған Кодекстерге «Қинау» деген 347-1-бап енгізілді. Онда қамауға алынған адамды кез келген сипаттағы кемсiтуге негiзделген кез келген себеп бойынша қорқыту немесе мәжбүр ету мақсатымен әдейi тән зардабын және психикалық зардап шектiргені үшін жазаға тарту көзделген.

Құқықтық реформаны дәйектілікпен жүргізудің және қылмыстық саясатты одан әрі ізгілендіре түсудің және бір нәтижесін қылмыстық атқару жүйесінің біртіндеп және кезең-кезеңімен Әділет министрлігінің қарауына берілуінен де байқауға болады.        

Қазақстан соңғы он жыл ішінде сот жүйесін қалыптастыруда, олардың тәуелсіздігін арттыруда бірқатар елеулі қадамдар жасады. Судьялардың тәуелсіздігі, ауыстырылмайтындығы және оларға тиісуге болмайтындығы бізде заң жүзінде барлық деңгейлерде бекітілді. Соңғы жылдары мемлекеттік басқару органдарының және лауазымды адамдардың заңсыз шешімдері мен іс-әрекеттеріне арыз-шағым бойынша қаралған істердің көбеюі жұртшылық тарапынан сотқа деген сенімнің арта түскенін көрсетеді. Соттардың осындай өтініштерді шешуге араласа бастауы сот билігінің мемлекеттік басқару саласындағы сот төрелігін жүзеге асыру тәрізді маңызды функцияны іс жүзінде орындауы болып табылады.

«Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және және судьялардың мәртебесі туралы» 2000 жылғы 25 желтоқсанда қабылданған Конституциялық заң судья қызметіне тағайындаудың рәсімін өзгертті, судьялық корпустың әлеуметтік және құқықтық мәртебесін нығайтты.

Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы консультативтік-кеңесші орган ретінде құрылған Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Кеңесі судья қызметіне лайықты және тәжірибелі үміткерлерді іріктеп алудың пәрменді құралына айналды. Мұның  бәрін тәптіштеп айтып отырған себебім, құқыққа қатысты атқарылған осы және басқа шаралардың бәріне де біздің Комитеттің тікелей қатысы бар.   

- Заң қабылдау процесінің бірнеше сатылардан тұратыны белгілі. Мәселен, заң жобасы алдымен Үкіметтен Мәжіліске келіп түседі. Мәжіліс заңды қабылдап, Сенатқа жібереді. Ол мұнда да түрлі комитеттерде сүзгіден өтіп, әбден пысықталады. Заңды жетілдіре түсудің тағы қандай жолдары бар?

- Қазақстан Республикасының Конституциясында Парламент депутатының қандай да болсын аманаты мандатпен байланысты еместігі айтылған. Бұған қарап депутаттың халықпен байланысы аз екен деген қорытынды жасауға болмайды. Ең басты нәрсе халыққа пайдасы тиетін заңдар шығаруға барып тіреледі. Барлық күш соған жұмылдырылады.

Сапалы заңдар шығарудың сыннан өткен әдістерінің бірі – халық қалаулыларының іс мүддесіне орай сапарға шығып, халықпен кездесулер ұйымдастырып, көкейкесті тақырыпқа «дөңгелек үстелдер» ұйымдастыруы. Мәселен, былтырғы жылы наурыз айында біздің комитет мүшелері Қарағанды облысында «Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтар профилактикасы және балалардың қадағалаусыз әрі панасыз қалу жағдайының алдын алу туралы» деген тақырыпта «дөңгелек үстел» отырысын өткізді. Мұндағы негізгі мақсат осы саладағы жұмыстың сапасын жақсарта түсудің жолдарын қарастыру еді. Осыған орай аталған «дөңгелек үстелге» қатысушы депутаттар кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталығында, облыстық тергеу оқшаулағышында, облыстық сотта болып, іс барысымен тікелей танысты. Облыстық соттың судьяларымен кездесу өткізілді және кәмелетке толмағандардың әкімшілік, қылмыстық жауапкершілігін белгілеуге, одан босатуға, оны тағайындауға байланысты мәселелерді регламенттейтін нормаларды қолдану бойынша сот практикасында туындайтын проблемалар талқыланды. Осыдан кейін облыстың, облыс аудандарының түрлі саладағы басшылары қатыстырылған отырыс өткізіліп, онда кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтар практикасы және балалардың қадағалаусыз әрі панасыз қалу жағдайының алдын алу мәселелеріне қатысты 50-ден астам ұсыныстар айтылды. Олар «Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтар және балалардың қадағалаусыз әрі панасыз қалу жағдайының алдын алу туралы» заң жобасын әзірлеген кезде негізге алынды. Мұның өзі заңның сапалы әрі өміршең болуына көп септігін тигізетін жағдаяттар.

Комитеттің осындай көшпелі отырысы «Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау жөніндегі Қазақстан Республикасы заңдарын іске асырудың барысы туралы» деген тақырыппен биылғы жылдың мамыр айында Ақтөбе облысында да өткізілді.

- Алдағы міндеттер туралы не айтар едіңіз?

- Біздің негізгі міндетіміз – ашық, демократиялық және гүлденген қоғам, құқықтық мемлекет құруға заңнамалық қолдау көрсету ғой. Осы бағыттағы жұмысты жандандыра түсуге тиіспіз. Қабылданатын заңнаманың сапалы болуын қамтамасыз ету – басты назарда. Осындай жағдайда ғана заңнаманың тұрақтылығы қамтамасыз етілетін болады. Демек, атқарылар істер көп. Мұндай ауқымды шаралардың үдесінен шығу үшін бізге ыждаһаттылық, қоғамның тұрақты болуы және ауызбірлік қажет деген ойдамын.

-          Әңгімеңізге рахмет.

 

Әңгімелескен

Орынбек Жолдыбай,

Қазақстан Республикасы Журналистер

одағы сыйлығының лауреаты,

«Егемен Қазақстан» газеті,

2005 жылғы 8 желтоқсан

 

 

ІЗГІЛЕНДІРУ ЖОЛЫНДАҒЫ ҚИСЫНДЫ ҚАДАМ

 

                Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылықты және оның құқықтарын құрметтеуді қамтамасыз ету қандай  да бір азамат сот үкімімен темір тордың арғы жағында отырған кезде де өзінің өзектілігін жоғалтпайды. Бұл проблемаға талассыз қызығушылық қоғамдық қажеттіліктерден де, адамның өз сұрауынан да туындайды. Пенитенциарлық мекемелерде жазасын өтеп жүрген сотталушылардың қадір-қасиетін қамтамасыз етудің және қорғаудың аспектілері туралы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл (омбудсмен) Болат БАЙҚАДАМОВ Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Мемлекеттік және құқықтық реформа комитетінің төрағасы Ермек ЖҰМАБАЕВПЕН сұхбаттасады.

                Омбудсмен: Қылмыскердің қадір-қасиеті заңды тыңдағыш азаматтың қадір-қасиетіне теңеле алмайды деген пікір бар. Бұл дұрыс емес, өйткені негізгі азаматтық құқықтар мен бостандықтар жинақтарына кіргендердің бәрі негізге алынатын – қадір-қасиеттен туындайды. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының кіріспесінде: «Барлық адамдар өз қадір-қасиеті жағынан тең, қадір-қасиет адамзат отбасының барлық мүшелеріне тән» деп жазылған. Кіріспеге факт ретінде кіре отырып, «қадір-қасиет» декларацияда санамаланған құқықтар мен бостандықтардың бәрі үшін негіз болады. Адамдық «қадір-қасиет» ұғымы адам құқықтарының қазіргі тұжырымдамасының орталық ұғымы болып табылады. Жеке бастың қадір-қасиеті – басты себеп және құқықтар мен бостандықтардың болуын ақтау. Нақ адамның қадір-қасиетін қорғау үшін белгілі бір құқықтар мен бостандықтар қалыптасады.

                Е.Жұмабаев: Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында негізге алынған адамдардың табиғи құқығы мен теңдігі теориясының Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабында көрініс тапқанын атап өту маңызды, онда, адам құқықтары мен бостандықтары әркiмге тумысынан жазылған, олар абсолюттi деп танылады, олардан ешкiм айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады, деп айтылған.

                Конституция адамның негізге алынатын құқықтарының бірі ретінде оның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық құқығын таниды. Ол өзінің «табиғи» тегіне байланысты негізге алынатын деп танылады. Өз табиғаты жағынан алғанда, қадір-қасиетке қол сұғылмаушылық құқығы адамға ерекше жақын, өйткені оның жеке сапаларының, қарым-қабілеттерінің, дүниетанымының, өзінің қоғамдық маңыздылығының ішкі өзін-өзі бағалауын білдіреді.

Омбудсмен: Шындығында, адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылықтың конституциялық құқығы құқықтар нормасына ғана сүйенбейді, жоғары ізгілік мәні болатын моральдық түсініктердің жиынтығын білдіреді.

 Е.Жұмабаев: Қадір-қасиетке қол сұғылмаушылық құқығы объектісінің өзгешелігі оның жеке бастың басқа да құқықтарымен және мүдделерімен тығыз байланыста болуына себепші болады. Заңмен кепілдік берілген құқыққа қол сұғушылық дара адамның сана-сезімінде өзгеріске ұшырап, оның қадір-қасиетіне қастандық жасау нысанына ие болуы мүмкін.

Жеке бастың қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық қоғамның осындай салаларында бұзылудың үлкен дәрежедегі қатеріне ұшырайды, онда адам өз білімдерінің және өз құқықтары туралы түсініктердің шектеулілігіне, біреуінің екіншісіне қарағанда билікті қатынас жасауына байланысты өз қадір-қасиетін қорғауға қабілетті болмайды.

Осындай топтардың бірі қылмыстық жазасын өтеп жүрген бас бостандығынан айрылған адамдар болып табылады. Пенитенциарлық жүйе проблемаларымен айналысып жүрген Ресей авторларының, оның ішінде М.Сатуровтың, А.Новоселовтың еңбектерін талдау шынайы ізгі психологиялық орта ресоциализация, сондай-ақ криминалдық субмәдениеттің нормалары мен дәстүрлерін таратуға жол бермеу жөніндегі профилактикалық қызмет белсенді жүргізіліп, сотталушылардың арасында адамгершілік өзара қарым-қатынастарды қалыптастыру қамтамасыз етілген, сотталушылардың адамшылық қадір-қасиетін қорлайтын құралдар мен әдістерді пайдаланудың жолы кесілген түзеу мекемелерінде ғана пайда болатынын көрсетеді.

 Омбудсмен: Сіз қылмыстық-атқару жүйесінің ведомстволық тиістілігін өзгертуге басты себеп болып отырған не деп санайсыз?

Е.Жұмабаев: Қылмыстық процеске қатысы жоқ жазаны орындау тетігін үшінші тұлға деп аталатын тұлғаға беруге тырысу қылмыстық-атқару заңнамасын ізгілендіру жолындағы әбден қисынды қадам. Мұндай қадам сотталушыларға, олардың құқықтары мен заңды мүделеріне қарым-қатынаста қалыптасқан қылмыстық-атқару жүйесінің жалпы ахуалын өзгертуге әкеп соғуға тиіс. Бұдан басқа, жазаларды орындау кезінде заңдылықты сақтауға, сотталушылардың құқықтық және әлеуметтік қорғалуына, ақтауға болмайтын шектеулер мен тыйым салулар санын азайтуға, мерзімінен бұрын босату үшін негіздерді кеңейтуге кепілдіктерді күшейтуге бағытталған түзеу мекемелерінің қызметін реттейтін ведомстволық актілерге түзетулер енгізілді.

Омбудсмен: Ермек Жиеншеұлы, қылмыстық-атқару жүйесінің қызметін реттейтін нормативтік-құқықтық салада не жасалып отырғанын әңгімелеп берсеңіз?

Е.Жұмабаев: Тұтас алғанда елдің қылмыстық-атқару саясаты құқықтық жүйенің негізгі принциптері мен тұжырымдамаларына сай қазіргі жүйені ізгілендіру қажеттігін басты орынға қояды. Құқықтық саясат тұжырымдамасының ережелеріне сай қылмыстық-атқару жүйесінің заңнамалық базасын оны адам құқықтары туралы халықаралық актілердің және сотталғандармен қарым-қатынастың негізгі принциптері мен тәртібін айқындайтын халықаралық келісімдердің негізгі ережелеріне сәйкес келтіру мақсатында жетілдіруді жалғастыру, сондай-ақ оның материалдық-техникалық базасын одан әрі жақсарту, қылмыстық-атқару жүйесін ізгілендіру саясатын жүзеге асыруды жалғастыру қажет. Бұл мәселедегі құқықтық саясаттың хронологиялық тізбегін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 31 желтоқсандағы қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2004-2006 жылдарға арналған қылмыстық-атқару жүйесін одан әрі дамытудың бағдарламасы жалғастырады. Бұл құжаттың негізгі мақсаты жазаларды орындау саласындағы заңнаманы жетілдіру, түзеу мекемелерінде ұсталатын адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету, сотталушылардың ұсталу жағдайларын халықаралық нормалар мен стандарттардың талаптарына барынша жақындату, түзеу мекемелерінің жаңаларын салу және жұмыс істеп тұрғандарын қайта құру, түзеу мекемелерінің материалдық-техникалық базасын жақсарту, жазаларды тиімді орындау, бас бостандығынан баламалы айыру және және қылмыстық-құқықтық ықпал ету шаралары, сотталушылардың еңбекпен айналысуы, қылмыстық-атқару жүйесінің қызметкерлерін кәсіби даярлау үшін жағдайлар жасау болмақ.

Омбудсмен: Сіз сотталушыларды шын мәнінде түзеу үшін неғұрлым қолайлы жағдай жасауға ықпал ететін құқықтық саладағы қандай бір өзгерістерді атап айта алар едіңіз?

Е.Жұмабаев: Осы бағыттағы қабылданған құқықтық шаралардың бірі 2007 жылғы 26 наурызда Парламент мақұлдаған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық-атқару жүйесі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы болып табылады. Заңның басты мақсаты түзеу мекемелерінде жазасын өтеп жатқан сотталушыларға қылмыстық-атқару заңнамасын жетілдіру арқылы неғұрлым ізгі қатынас жасау болып табылады.

Мәселен, қолданыстағы қылмыстық-атқару заңнамасында сотталушыларға оларды ұстауға және тамақтандыруға жұмсалатын қаражатты өтеу міндеті жүктелді.

Түзеу мекемелерінің мемлекеттік мекеме болып табылатындығын және бюджет қаражатынан ұсталатынын ескере отырып, заң түзеу мекемелерінде жазасын өтеп жатқан сотталушыларды олардың кірістерінен тамақ және коммуналдық-тұрмыстық қызмет көрсету құнын ұстап қалудан босатады. Мәселен, еңбек ететін сотталушыларда табыс сомасынан тамақтың, киім-кешек пен коммуналдық-тұрмыстық шығыстардың құны ұстап қалынады, ал өздеріне қатыссыз себептер бойынша жұмыс істемейтін , оның ішінде жұмыс істеуді қаламайтын сотталушылар мемлекеттік қаражат есебінен ұсталынады. 2004 жылы еңбекке қабілетті 37 362 сотталушының ішінен ақы төленетін жұмыстарда 12 188-і (2003 жылы – 14 951) еңбекпен қамтылды, мұның өзі еңбекке қабілетті санның 33 проценті болып отыр.

 

«Казахстанская правда» газеті

2007 жылғы 25 тамыз

 

 

ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ НЫҒАЙТУ – ЗАМАН ТАЛАБЫ

               

Құрметті «Дөңгелек үстелге» қатысушылар! Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі басты басымдылық оның азаматтарының зияткерлік дамуын қамтамасыз ету, олардың өмір сүру сапасын арттыру, ұлттық экономиканы көтеру болып табылатыны мәлім. Ұлттық қауіпсіздік идеясы орнықты демократиялық дамуды, ішкі саяси күресті өркениетті жүргізуді көздейді. Демек, жұмыстың парламенттік әдістерін, парламенттік нысандарын кеңінен пайдалану қажет. Тұрақтылықтың негізгі факторларының бірі мемлекеттің ғылыми негізделген әскери саясаты болып табылады. Біздің мемлекетіміздің әскери әлеуеті қандай болса (басқа да кез келген мемлекет сияқты), ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің жай-күйі де сондай болмақ.

                Осы жерде діни, саяси экстремизм мен терроризм мәселелері қозғалды. ТМД-нің бұрынғы елдері белгілі бір бұрылысты сәтті бастан кешіріп отыр. Осы сәтте қалыптасқан әдет, шекара, рухани және өзге де орныққан дәстүрлер бұзылды. Осыған байланысты ТМД елдерінде, әсіресе Орталық Азияда (бұл Тәжікстанда, Өзбекстанда байқалып отыр) терроризм фактісі орын алуда. Мен Қазақстанға Орталық Азияда халықаралық терроризмге ықпал ететін жағдайлар бар екенін назарға ала отырып, өзінің ұлттық қауіпсіздігін нығайту қажет деп ойлаймын.

Бұдан әрі. Ұлттық қауіпсіздікті нығайту үшін қажетті жағдай құқықтық мемлекетті қалыптастыру болып табылады. Өйткені бізде ұлттық қауіпсіздікті қорғау табысты экономикалық, әскери, барлау, саяси, дипломатиялық қызметті ғана емес, күшті өркениетті, құқықтық базаны құруды да көздейді.

Тұрақтандырмаушылық сипатта болатын және қауіпсіздікке қауіп келтіретін факторлардың бірі азаматтар мен заңды тұлғалардың конституциялық құқықтарын бұзушылық, оларға нұқсан келтірушілік болып табылады. Егер бұл – құқық қорғау органдарынан шықса, бұл ең жаман нәрсе. Осы жағдайда азаматтардың құқықтарына нұқсан келтіру де ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіретін факторлардың бірі болып табылады.

«Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заң қабылданды. Осыған байланысты бізде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес күшейе түсті. Бұл өзінің оң нәтижелерін беруде. Мысалы, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің деректері бойынша өткен жыл ішінде үш миллиардтан астам сомаға экономикалық залалдың алды алынып, 17 миллиардтан асатын сомада залал анықталды. Бұл статистикалық деректер осы заңды іске асыру тәртібімен жүргізіліп отырған жұмысты білдіреді.

Бұдан әрі менің Парламенттің ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері бойынша заң шығаруының негізгі бағыттарына тоқталғым келеді. «Дөңгелек үстелге» қатысушылардың айтып кеткеніндей, бізде ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі белгілі бір құқықтық база жасалды. Атап айтқанда, бұл біз атап кеткен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы, ұлттық қауіпсіздік туралы, есірткі құралдарының заңсыз айналымына қарсы күрес туралы, радиациялық қауіпсіздік туралы және сол сияқтылар.

ТМД елдерінің аумағында, мен айтар едім, қылмыс, әсіресе ұйымдасқан нысандарда өршіп тұр. Осыған байланысты, кодификацияланған заңдарды қабылдау қажеттігі туындады. Біздің елімізде кодификацияланған заңдар – Қылмыстық кодекс, Қылмыстық атқару кодексі, Қылмыстық іс жүргізу кодексі қабылданды. Бұлар өмірлік маңызды заңдар, олар құқық қорғау органдарының қызметін жүзеге асыру, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажет. Бұдан басқа, бізде Бішкекте қол қойылған «Қазақстан Республикасы мен Қырғыз Республикасы арасындағы Мәңгілік достық туралы шартты бекіту жөніндегі» Заң қабылданды. Сондай-ақ осыған ұқсас Ташкентте қол қойылған «Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы Мәңгілік достық туралы шартты бекіту жөніндегі» Заң қабылданды. Басқа да заң туралы еске салғым келеді. Бұл 1997 және 1998 жылдары бекітілген Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы қосымша Келісім. Осы заңдардың қабылдануына байланысты Қазақстан мен Қытайдың шекаралары заңдық тұрғыдан бекітілді. Шекаралардың реттелмеуі ұлттық қауіпсіздіктің бұзылуына, адам құрбандықтарына әкеп соғады.  Осы шекаралардың реттелмеуі нәтижесінде Одақ кезеңінде, 1969 жылғы наурызда Қытай біздің шекараларымызға үміткер болды. Даманск аралында 50-ге жақын адам қайтыс болып, 100-ге жуық адам жараланды.

Парламент пен Үкіметте бар жоспарлар туралы айта кеткен орынды. Заң жобалары жоспарына сәйкес «Әділет органдары туралы» Заңды, «Салық полициясының органдары туралы» Заңды, «Кеден қызметінің органдары туралы» Заңды және «Прокуратура туралы» Заң мен «Ішкі істер органдарының қызметі туралы» Заңды қабылдау жоспарланып отыр. Заңдарды жетілдіру қажет, ұлттық қауіпсіздік мәселелерінде реттелмеген қатынастарды құқықтық реттеу қажет. Менің айтып кеткенімдей, негізінен құқықтық база жасалды. Сонымен бірге заң шығарушы ретінде менің кейбір жәйіттерге тоқталғым келеді, олар заңдарды қайта қарауды, өзгерістер мен толықтыруларды қажет етеді. Атап айтқанда, менің «Терроризмге қарсы күрес туралы» Заңға және осыған сәйкес Қылмыстық кодекстің жекелеген баптарына назар аударғым келеді. «Терроризмге қарсы күрес туралы» Заңның 20-бабы адамдар террорлық актілерге қатысқан жағдайларда олардың қылмыстық жауапкершілікке тартылатынын тікелей көздейді.

Одан әрі. Осы заңның 1-бабы кепілге алғаны үшін жауапкершілікті көздейді, мұның өзі террорлық актіге жатады. Егер біз Қылмыстық кодекстің 234-бабына жүгінсек, Ескертуде, Кепiлге алынған адамды өз еркiмен немесе мемлекеттік органдардың ұсынысы бойынша босатқан адам, егер оның iс-әрекеттерiнде өзге қылмыс құрамы болмаса, қылмыстық жауаптылықтан босатылады делінген. Осы баптың Конституцияға сәйкес келуі туралы мәселе туындайды. Өйткені Конституцияда ең басты орынға адамның құқығы, оның бостандығы, оған қол сұғылмаушылығы басты орынға қойылатыны туралы идея ақ пен қарадай жазылып қойылған. Қандай бір уақыт ішінде адамды кепілге алады, бұл сағаттар бойы болуы мүмкін, бұл тәуліктер бойы болуы мүмкін, Адамның конституциялық құқықтарының өрескел бұзылуына қарамастан, Қылмыстық кодекс террористке қылмыстың өзге құрамы болмаған жағдайда қылмыстық жауапкершіліктен босатылуға мүмкіндік береді. Ал бұл Конституцияның нормаларына қайшы келмей ме?

     «Кепілге алу» ұғымына тоқталайық. Аталған заңда «кепілге алу» ұғымы жоқ. Біз оны өзіміз айқындаймыз. Ал «Терроризмге қарсы күрес туралы» Федералдық Ресей Заңында «кепілге алу» ұғымы өте анық және түсінікті берілген. Меніңше, бізге кешегіге қарағанда бүгін ақылды және білімді болуға ешкім кедергі келтірмейді. Сондықтан меніңше, «кепілге алу» ұғымын жаппай түсіндірмеу үшін осы мәселе төңірегінде ойланып, терроризм туралы заңға, заңның ұғымдық аппаратына тиісті норма салу керек сияқты. «Терроризмге қарсы күрес туралы» Заңда басқа да ақау бар. Онда құқықтық қорғау туралы, терроризм актісін болдырмау жөніндегі іс-қимылға қатысқан адамдарға зиянды өтеу туралы ерекше норма жоқ. Терроризмге қарсы іс-қимыл процесіне қатысқан адамдар, біздің заңымыз бойынша жарақат алған немесе отбасындағы асыраушысынан айрылған басқа да әскери қызметшілер сияқты жалпы негіздермен жүреді. Ал егер біз осындай федералдық заңды қарасақ, онда үлкен жеңілдіктер көзделген. Бұл нақ «Терроризмге қарсы күрес туралы» Заңға салынған. Егер адам жарақат алса, онда заң бойынша оған осы материалдық зиян көп еселенген мөлшерде өтеледі. Асыраушысынан айрылу жағдайындағы жеңілдіктер де осы заңда анық салынған. Сондықтан Ресейде адамдардың құқықтық тұрғыда қорғалғаны соншалықты, қылмысқа қарсы күресте мүдделілік болады. Демек, ұлттық қауіпсіздік басымдылығы басты орынға қойылады. Біз осы адамдарды неліктен тиісті түрде қорғамаймыз. өйткені олар мемлекеттік міндеттерді орындайды, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін күреседі ғой? – деген сұрақ туындайды. Ал біз оларды жарақат алған мерзімдік қызмет әскери қызметшілерімен бір деңгейге қоямыз. Меніңше, бұл жерде де осы мәселе төңірегінде ойласқан жөн.

Маған бұл мәселе бойынша француз заңдарына салыстырмалы талдау жасауға тура келді. Онда терроризмге қарсы күрес туралы заң бар. Францияда терроризмге қарсы күрескен адамдар тіпті соғысқа қатысушыларға теңгеріледі. Терроризмге қарсы күрес және ұлттық қауіпсіздік мәселесіне, міне қандай үлкен маңыз беріледі екен. Сондықтан Қазақстан заңын жетілдіру кезінде Ресейдің де, Француздың да заңын пайдалануға болады.

Бұдан әрі. Қылмыстық кодекстің 233-бабын зерделеу кезінде тағы бір идея туындайды. Онда жарылыс, өртеу, өзге де іс-әрекеттер жасағаны үшін жауапкершілік көзделеді. Бұдан әрі онда «сондай-ақ аталған іс-әрекеттерді дәл сол мақсатта жасаймын деп қорқыту» деп айтылған.  Біз жарылыс, өртеу, террористік акт жасаған адамдарды қорқытқан ғана адаммен бір деңгейге қойып отырмыз. Санкция екі жағдайда да 8 жылға дейін бас бостандығынан айыруды көздейді. Демек, бұл жағдайда біз қылмыскерлерді қауіптілік дәрежесімен шектемейміз. Бұл жерде: террористік акт жасауға оқталу болды ма? – деген сұрақ туындайды. Бірақ бұл басқа мәселе.

Белсенді іс-әрекеттер жасамаған, өртеуді де, қастандықты да жасамаған адамды заң оларды жасаған адамдарға теңгереді және сот 8 жылға дейін бас бостандығынан айыруды неліктен беруі мүмкін? Бұл жағдайда Қылмыстық кодекс дара жазалауға дұрыс келмейді. Өйткені қоғамға қауіптілік дәрежесін объективті жағынан негізге ала отырып, жауапкершілікті дараландыру қажет. Бұл жағдайдан қалай шығуға болады? – деген сұрақ туындайды. Мен «аталған іс-әрекеттерді жасаймын деп қорқыту» деген сөздерді 233-баптан алып тастап, оларды 242-бапқа, айталық, террористік актілерді жасау туралы жалған хабарлар сөз болатын екінші бөлікке көшіруді ұсынамын және сонда санкцияны үш немесе екі жыл етіп айқындауға болар еді. Бұл енді басқа мәселе.

«Дөңгелек үстел» ұлттық қауіпсіздік проблемаларына, заң шығаруға арналуы себепті мен оларды ойлануды ұсынамын. Әрине, ұсынылған мәселелерді талқылауды маманның қатысуымен неғұрлым қалың көпшіліктің талқысына салуға болады.

 

Ұлттық қауіпсіздік мәселелеріне арналып,

Парламент Сенатында өткізілген

«Дөңгелек үстелде» сөйленген сөз.

2000 жылғы ақпан

 

 

ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАНЫ ЖЕТІЛДІРУДЕГІ

КОНСТИТУЦИЯНЫҢ РӨЛІ

 

Қылмыстық құқықтану үшін Конституцияның маңызы зор, онда елдің нормативтік құқықтық актілерінің сатысында Конституцияның заңдық жоғарғы күші нақтыланған және Конституцияның заңдармен және басқа да нормативтік құқықтық актілермен арақатынасы мәселесі шешілген.

Конституция ережелерінің қылмыстық заңнаманы құруға тікелей әсері бар. Конституцияның 4-бабының 2-тармағы оның тек үстемдігін ғана емес,  Республиканың бүкiл аумағында тiкелей әсер етуі мен қолданылуын да жариялады.

Бұдан байқайтынымыз, Қылмыстық Кодекс ең алдымен Коституцияға негізделуге тиіс, ол оның заңдық базасы мен материалдық көздері болып табылатыны сөзсіз. Бұған тікелей сілтеме Қылмыстық Кодекстің 1-бабының  өзінде бекітілген, онда «осы Кодекс Қазақстан Республикасының Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған принциптерi мен нормаларына негiзделедi» деп атап көрсетілген.

Конституцияның 1-бабында Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары деп жариялағандықтан, ол қылмыстық заңнама үшін негізгі принцип болып табылады.

Қылмыстық заңнама дәл осы конституциялық үлгі үрдісінде жүруі қажет.

Демек Конституция заңнамалық билікті кез келген салалық, оның ішінде  қылмыстық құқықтану саласындағы заңдарды әзірлеу мен қабылдау кезінде адамның және азаматтың құқықтары мен бостандығына қатысты ескеруді көздейді.

Конституция қылмыстық құқықтанудың материалдық көзі, ол оның нормаларын түсіндіруге жаңаша амалмен қарайды. Атап айтқанда, істерді қараған кезде соттар қолданылатын заңдардың конституциялық нормаларға сәйкес болуына айрықша назар аударады.

Мемлекеттегі құқықтық реформа заңмен қорғалатын жоғары әлеуметтік құндылықтар ретінде бастапқы табиғи адам құқықтары мен бостандығына сүйене отырып, қылмыс түсінігінің өзгеруіне бағытталғанын атап айтқым келеді.

Сондықтан Қылмыстық кодекстің 2-бабының 1-тармағы адам мен азаматтың құқықтарын, бостандығы мен заңды мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауды бірінші кезекке қояды.

Қылмыстық заңнаманы жетілдірудің мақсаты да қылмыстық жауапкершілікті қатал саралауды қамтамасыз ету болып табылады.

Қылмыстық заңнама:

- ауыр қылмыстарды жасаған, бұрын сотталған және адал өмір сүруге тәрбиелеуге келмейтін тұлғаларға қатал жазалау шараларын қолдануды;

- қауіпсіз қылмыстарды жасауға кінәлілер мен қоғамнан оқшаламай түзеуге болатын тұлғаларға қатысты жеңіл жазалау шараларын қолдануды қамтамасыз етуге тиіс.

Салалық қылмыстық заңнаманың конституциялық нормаларды тікелей қолдануы маңызды.

Қылмыстық заңнама жетілдірілген сайын  конституциялық нормалардың маңызы арта түседі. Олар заңнамалық билік органдарының міндетті немесе мүмкін болған мінез-құлқының шекарасын реттейді және жаңа заңдардың жобаларын әзірлеу мен қабылдау кезінде тиісті субъектілердің норма шығармашылық қызметтерінің шеңберін белгілейді.

Нақты заңнамалық бекітуді талап ететін маңызды институттардың бірі қажетті қорғаныс институты болып табылады.

Қажетті қорғаныс қылмыспен күресудің сенімді құралы және ол профилактикалық күрделі рөл ойнайды.

Конституцияның 13-бабының 1-тармағында әркiмнiң құқық субъектiсi ретiнде танылуына құқығы бар және онда азаматтың өзiнiң құқықтары мен бостандықтарын, қажеттi қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтiн барлық тәсiлдермен қорғауға хақылы екендігі аталып өткен. Қажетті қорғаныс құқығы Қылмыстық кодекстің 32-бабында да бекітілген.

Қажетті қорғаныстың шектерін асыра қолдану жалпы тәртіп бойынша құқыққа қарсы іс-әрекет болып танылады.

Сонымен бірге адам құқықтарын қылмыстық сипаттағы қол сұғушылықтан қорғау мақсатында Қылмыстық кодекстің 66-тармағымен үрейлену, қорқу немесе сасқалақтау салдарынан қажеттi қорғану шегiнен асқан тұлғаларды  қылмыстық жауаптылықтан босатуды көздейтін баптар енгізілді.

Тұтастай алғанда, қылмыстық заңнаманы жетілдіру шабуылға тап болған тұлғалардың не оның жақындарының  мүдделерін ғана қорғауға емес, сонымен қатар кез келген басқа жәбірленушілерді де қорғауға, сондай-ақ қоғам мен мемлекет тарапынан қорғауды қажет ететіндердің бәріне бағытталуға тиіс.

Қазақ КСР-інің Қылмыстық кодексі көптеген мәселелерді шеше алмады, бұл практикада азаматтардың қорғануға деген қажетті құқықтарын негізсіз шектеуге әкеп соқты.

Қолданыстағы Қылмыстық кодексте бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарға назар аударылған. Ол мәселен, геноцидке, жалдамалылыққа арналған баптарда көрініс тапқан.

Геноцид дегенімізді қазақ халқы мен Қазақстанды мекендеген басқа халықтар өкілдері елдің кеңес кезеңіндегі тарихы бойынша біледі. Сондықтан ұлттық, этникалық, нәсiлдiк немесе дiни топтың мүшелерiн өлтiруге, олардың денсаулығына ауыр зардап келтiруге, бала тууға күшпен бөгет жасауға, балаларды мәжбүрлеп бiреуге беруге, күштеп басқа жаққа көшiруге не қырып-жоюға бағытталған өзге де тiршiлiк жағдайларын туғызу арқылы халықты толық немесе iшiнара жоюдың қасақана әрекеттеріне қарсы Қылмыстық кодекстің нормаларын енгізу принципті түрде маңызды және Қазақстанның бүкіл халықтарының бейбіт өмірінің кепілі болып табылады.

Бұдан басқа, қылмыстық заңнамада терроризм үшін жауапкершілік нормалары бекітілген, оның қоғам үшін қауіптілігі кез келген жалпы қылмыстар қауіптілігінен жоғары болып келеді.

Және соған байланысты еліміздің Конституциясында белгіленгендей, мемлекет қызметінің басты бастамашылықтарының бірі мемлекеттің өз азаматтарын қорғау мен қауіпсіздігін қатамасыз ету болып табылады.

Сондықтан терроризм актілерінен тұлғаны, қоғам мен мемлекетті қорғаудың тиімді біртұтас саясатын мемлекеттік деңгейде жасап, жүргізу қажет. Қазақстанның қазіргі қылмыстық заңнамасында терроризммен күрестің нақты мүмкіндіктері қамтылғанын атап көрсеткен жөн.

Террористік қылмыстар тек қана тұлғаға қарсы бағытталған қылмыстар деп айқындалған Қазақ КСР-інің Қылмыстық кодексіне қарағанда қолданыстағы Қылмыстық кодекс терроризмді әлдеқайда кең ауқымда және ең бастысы ұлттың іргелі мүдделеріне қол сұғушылық ретінде және демократияның тұрақсыздығына бағытталған деп  қарастырады.

Қылмыстық заңнаманы және оны экономика саласындағы қылмыстармен күресте қолдану практикасын жетілдіру проблемасы көкейкесті мәселе болып қала береді.

Экономикалық қылмыстар бойынша қылмыстық заңнаманы жетілдірудің негізгі мақсаттары ретінде мыналарды атауға болады:

- азаматтардың және мемлекеттің конституциялық құқықтарын сақтау шартында экономикалық қызметтің тиімділігі мен еркіндігін арттыру;

-          қылмыстық заңнаманың тұрақтылығын қамтамасыз ету;

- қылмыстық жауапкершілікті саралау.

Экономикалық қылмыстармен күрестің тиімділігін арттыру мақсатында экономикалық қылмыстары үшін тұлғаға қарсы қылмыстық жауапкершілікті арттыру - қылмыстық заңнаманы жетілдірудің бір бағыты.

Экономикадағы және басқару саласындағы терең өзгерістерді ескере отырып, Қылмыстық кодексте меншікке, мемлекеттік қызметтің мүдделеріне, әдейі және жалған банкроттыққа, жалған кәсіпкерлікке, ақша қаражатын заңдастыруға және тағы басқа жауапкершілікке байланысты қылмыстары үшін қылмыстық заңнаманың негіздемелері мен шектерін түпкілікті қайта қарауға назар аударылған.

Достастықтың құқықтық кеңістігіндегі әмбебап құқықтық жүйелерді жақындастыру қажеттігі туралы мәселені де айтпай кетуге болмайды.

ТМД-ға қатысушы-мемлекеттердің барлығы да қайта қабылданған конституцияларында немесе конституциялық заңдарында өз елдерінде демократиялық азаматтық қоғам құруға бағыт алды. Алайда елдердің осы жолмен одан әрі дамуы үшін заңнаманы бір ізге түсіру бойынша күш-жігерді біріктіру қажет.

Соның ішінде Қылмыстық заңнама бойынша:

- қылмыс деңгейін төмендету;

- азаматтардың өмірін, бостандығын, ар-ожданы мен қадір-қасиетін қорғау;

- конституциялық құрылысты қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау;

- ТМД-ға мүше мемлекеттердің сыртқы, ішкі және экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажет.

Қылмыстық заңнама адам құқықтарын қорғауға бағытталған халықаралық-құқықтық шарттар мен конвенцияларда бекітілген стандарттарға сәйкес келтірілуі керек.

Қазақстан БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі 17 конвенциясына қосылды. Конвенцияда негізге алынған принциптер 1997 жылы қабылданған Қылмыстық кодексте өз көрінісін тапқаны қуантатын жағдай.

Көптеген қылмыстық әрекеттердің негізгі сипаттамаларының және трансұлттық сипатының жалпыламалылығы Қылмыстық заңнаманы жетілдірудің немесе ТМД елдерінің ұлттық заңнамасын жақындастырудың қажеттілігі немесе алғышарты болып табылады.

Әрине, қылмыстық заңнаманың міндеттері құқықтық құралдармен ғана шешіледі.

Қылмыстық кодекс үшін бұл объективті процесс, сондықтан туындаған проблемаларды кезең-кезеңмен шешу қажет.

Дегенмен құқық қорғау жүйесінің барлық құрылымдарының тиімді қызметімен бекітілмеген тұрақты заңнамалық базасыз қылмыспен күрестің барлық мақсаттарына қол жеткізу мүмкін емес.

Қылмыстық-құқықтық реформа әлі аяқталған жоқ, сондықтан қылмыстық заңнаманы жетілдіру жөніндегі ұсыныстар әлі де болса сын тұрғысынан қарауды талап етеді.

Қорыта келе адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің жоғары құндылығы болып табылатынын және Қазақстан өзі демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырған конституциялық үлгіні қорғау жолында күш-жігерін аямайтынын атап көрсеткім келеді.

Әрине, қажет жағдайда конституцияны өзгертуге, оны одан әрі жетілдіруге болады, себебі елдің экономикалық, әлеуметтік және саяси өміріндегі өзгерістер ең алдымен конституциялық заңнамада өз көрінісін табады, алайда қолданыстағы конституциялық үлгіні ауыстыруға ешқандай қажеттіліктің жоқ екенін және бір еске сала кеткен артық емес деген ойдамын.

 

«Конституцияның 5 жылдығы және Қазақстан

Республикасындағы заң шығару процесі» атты

                                халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда      

жасалған баяндама, 2000 жылғы 28-29 тамыз

 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕСІРТКІНІҢ ЗАҢСЫЗ   

АЙНАЛЫМЫНА ҚАРСЫ КҮРЕС ПРОБЛЕМАЛАРЫ

 

Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан халқына өзінің жыл сайынғы жолдауында 2001 жылғы қыркүйекте Қазақстанда нашақорлық үлкен қасіретке айналып отыр деп атап көрсетті. Қазақстан басшылығының мұндай дабыл қағуы Қазақстанда есірткінің заңсыз айналымының өсуімен түсіндіріледі[1].

Есірткіге байланысты қылмыстар санының өсуі ТМД-ның барлық елдеріне тән екендігін мамандар атап көрсетуде.

Мәселен, Ресейде есірткімен байланысты қылмыстар саны соңғы он жыл ішінде он еседен астам ұлғайды, 1995 жылдан бастап талдау жасалып отырған қылмыстар саны Грузияда 8%-ға, Украинада - 12%-ға, Қырғызстанда - 31%-ға, Қазақстанда – 59%-ға ұлғайған. Беларусь пен Тәжістанда екі есе. Мұндай қылмыстың неғұрлым көп өсуі Молдовада – төрт есе дерлік[2].

Орталық Азия мемлекеттері арқылы есірткінің транзиттік жолы Еуропаға өтетіні белгілі. БҰҰ-ның Есірткіге бақылау жасау және қылмыстың алдын алу басқармасының мәліметтері бойынша бүгінгі таңда Ауғанстан бүкіл дүние жүзіндегі апиынның жасырын көлемінің 75 – 80%-ын өндіреді.

Есірткі бизнесі де кез келген кәсіпкерлік қызмет сияқты нарық заңына бағынады. Сондықтан Оңтүстік Батыс Азия елдерінің есірткі өндірушілері, бірінші кезекте Ауғанстаннан, өз тауарларын Еуропа нарықтарында өздеріне неғұрлым пайдалы етіп өткізуге тырысады. Өйткені Ауғанстанда жыл сайын өндірілген 4 – 5 мың т. апиынды Орталық Азияның өзі ғана тұтынуға қабілетсіз ғой. Бүкіл Орталық Азияда бүгінгі таңда оның халқының 2/3-сін құрайтын балалар мен егде адамдарды қосқанда 55 миллионнан астам адам тұрады.

Қазақстанда синтетикалық есірткілер, ең алдымен, әсіресе жастар арасында кең таралған «экстаз» барған сайын өз әсерін ұлғайта түсуде. Елімізге оны жеткізудің бағдары Ресей аумағы арқылы еуропа мемлекеттерінен келеді. Сөйтіп, Қазақстан аумағы бұл орайда да Азия құрлығына тереңдеп бару үшін синтетикалық есірткінің транзиті ретінде пайдаланылуда.

Қазақстан аумағы арқылы есірткі тасымалдауға басқа мемлекеттердің азаматтары тартылады. Олар негізінен Тәжікстанның, Қырғызстанның, Өзбекстанның және Ресейдің азаматтары. Егер 1999 жылы қылмыстық жауапкершілікке осындай 619 адам тартылған болса, 2000 жылы ол 637 адам болды.

2000 жылдың 12 айында аяқталған қылмыстық іс жүргізу бойынша 10,3 мың кг есірткі және психотроптық заттар алынды. Жасырын айналымнан героинді алудың ұлғайғанын ерекше атап айтқан жөн: 1995 жылдан 2000 жылға дейін оның көлемі 25  г-дан 262  кг-ға дейін өскен.

Соңғы жылдарда Қазақстанда есірткінің заңсыз айналымы проблемасы жалпыұлттық сипатқа ие болды, оған іс жүзінде халықтың барлық жіктері тартылды.

Аталған қылмысты жасағаны үшін қылмыстық жауапқа тартылған адамдардың саны 1999 жылмен салыстырғанда 2000 жылы 19149-дан 20856-ға дейін көбейді.

2000 жылдың қорытындысы есірткіге қатысты қылмыстың Қазақстанның солтүстік өңірлеріне ауысу тенденциясының басталғанын растады.

Құқық қорғау органдары өз қызметінде, негізінен, есірткіні тұтынушыларды табады. Жеткізушілердің өздері, тұрақты қылмысты топтардың, қылмысты қоғамдастықтың басшылары шебер бүркемеленіп, сот төрелігінің қолына сирек түседі.

Жоғарыда Қазақстанда есірткінің заңсыз айналымы өсуінің ішкі факторлары көрсетілді.

Қазақстан Республикасында есірткінің заңсыз айналымының ішкі себептері мен жағдайлары арасында мыналарды да атауға болады.

1. Қазақстанда жұмыссыздықтың болуы. Жұмыссыздардың бір бөлігі есірткіні заңсыз өсіріп, Ресейге және ТМД-ның басқа да шекаралас мемлекеттеріне шығарады, мұны кіріс алудың нақты көзі деп біледі. Есірткі процесіне барған сайын әйелдер мен балалардың көптеп тартылуы ерекше алаңдаушылық туғызады.

2. Соңғы жылдарда кендір егістіктері мен алаңдарын оқшаулау мен жоюға арналған құралдардың болмауы. Мәселен, құрамында есірткі бар табиғи өсіп жатқан өсімдіктердің көлемі жөнінен даусыз алдыңғы орындағы Жамбыл облысында жергілікті бюджет қаражатынан қаржыландырудың жоқтығы себепті 2000 жылдың ішінде бұл бағытта ешқандай да жұмыс жүргізілген жоқ.

3. Қазақстанға Орталық Азия республикаларынан, Шешенстаннан және басқа жанжалды аймақтардан қоныс аударушылар мен босқындардың көшіп келуі, олар өздері бұрын тұрған мемлекеттерден Қазақстан аумағы арқылы есірткі транзиті жолын белсенді түрде жүйеге келтіріп, қалыптастыруда.

4. Төменгі деңгейде заңсыз есірткі айналымына қарсы күрес жөніндегі қажетті жұмыстың жоқтығы. Биліктің аудандық органдарының жұмысында нашақорлыққа қарсы және оның алдын алуға бағытталған шараларды таңдауда жүйелілік жоқ.

Бұл деңгейде есірткіге қарсы бағыттағы үкіметтік емес қоғамдық ұйымдардың қызметі нашар дамыған.

5. Нашақорларды емдейтін мамандардың жеткіліксіздігі және нашақорлықтың алдын алумен және одан емдеумен айналысатын арнаулы медициналық мекемелердің, әсіресе ауылдық жерлерде болмауы.

6. Нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрес мәселелерімен айналысатын құқық қорғау органдары бөлімшелерінің, сондай-ақ шекаралық және кедендік пункттердің техникалық жағынан нашар жарақтануы, олардың аздығы.

Есірткіні таратуға ықпал ететін елеулі теріс фактор Қазақстан өңірлерінің көпшілік (негізінен оңтүстік) бөлігінде кең аумақта каннабистің табиғи өсу проблемасы болып табылады, бұл, бағасының да арзандығын ескерсек, оған оңай қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Әсіресе оңтүстік өңірлерде кендір мен апиын көкнәрі плантацияларын өсіру күнделікті практикаға айналды. Оның үстіне есірткі өсірумен айналысатын адамдар әрдайым бастамашылар бола бермейді, өйткені олар есірткіні сатумен айналысатындардың тапсырысын болмашы ақыға орындайды. Тиісінше, плантация табылған жағдайда жауапкершілікке ұйымдастырушының өзі тартылады деп сеніммен айту қиын.

Жоғарыда аталған проблеманы шешу үшін Қазақстанда аз жұмыс жасалған жоқ. Әсіресе соңғы 2 – 3 жылда бұл жұмыс жандана түсті. Нақ осы кезеңде Қазақстан 1961 жылғы Есірткі заттар туралы конвенцияға, 1971 жылғы Психотроптық заттар туралы конвенцияға және 1988 жылғы Есірткі және психотроптық заттардың заңсыз айналымына қарсы күрес туралы конвенцияға қосылды.

Республикада нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрестің жалпы бағыты және мемлекеттің бұл мәселедегі саясаты Қазақстан Республикасында Нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2001 – 2005 жылдарға арналған стратегиясының және Республикада Нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2000 – 2001 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының ережелерінде нақты баяндалған.

Әділет министрлігінің Нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрес комитеті мүдделі министрліктермен және ведомстволармен бірлесіп жаңа Мемлекеттік бағдарламаны әзірлеуді бастады, оның негізгі мақсаты Нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2002 – 2003 жылдарға арналған стратегиясының екінші кезеңін іске асыруды қамтамасыз ету болып табылады.

Стратегия мен Мемлекеттік бағдарламаны іске асыру және есірткінің заңсыз айналымына қарсы барабар іс-қимыл шараларын қолдану мақсатында әрбір облыста және Астана мен Алматы қалаларында әкімдердің орынбасарлары басқаратын нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрес жөніндегі өңірлік комиссия құрылып, жұмыс істеп жатыр, нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрестің өңірлік бағдарламасы әзірленді. Азаматтардың тұрғылықты, оқитын жерлері және жұмыс орындары бойынша қоғамдық ұйымдардың қызметі жандандырылды.

Жоғарыда аталған бағдарламаға сәйкес, қарастырылып отырған қасіретке қарсы күресте өңірлердің мүмкіндігіне ерекше назар аударылады.

Біріншіден, нашақорлыққа қарсы күрес проблемасы тек астанада және Алматы қаласында ғана емес Республиканың барлық өңірлерінде маңызды. Екіншіден, есірткіге салынып кетуге байланысты басымдықтарды да, белгілі бір нақты шараларды іске асырудың тактикасын да таңдауда тиісті көзқарасты талап ететін жалпы тенденцияларға бағындырылғанымен әрбір өңірде өзіне тән ерекше есірткі ахуалы қалыптасуда. Басқа сөзбен айтқанда, өңірдегі шынайы ахуалды, қажетті шаралар жиынтығын түсіну жағдайын да жергілікті биліктің өзі (әкімдер, мәслихаттар, нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрес жөніндегі өңірлік комиссия) жақсы білуге тиіс.

Қазақстанның өзінің есірткінің заңсыз айналымын ауыздықтау жөніндегі мүмкіндігі, өкінішке орай, әлі жеткіліксіз. Бұл, бірінші кезекте, елдің осы кезеңдегі ресурстық мүмкіндіктерінің шектеулілігімен түсіндіріледі. Ең алдымен құзыретті органдарды техникалық жағынан нығайту және кадрларды даярлау бағытында есірткіге қарсы мақсаттарға қол жеткізу үшін әлі көп жұмыс істеу керек. Оның үстіне кадрларды қайта даярлау мен даярлау жаңа құрал-жабдықтар мен техниканы жеткізіп берумен қатар жүзеге асырылуға тиіс.

Қазақстан БҰҰ-ның Есірткіні бақылау және қылмыстың алдын алу жөніндегі басқармасымен (БҰҰ ЕБҚААБ), Еуропа Одағымен, басқа да кейбір халықаралық ұйымдармен тығыз ынтымақтастық орнатты. Республика олардың есірткіге қарсы күрес саласында жүзеге асырып жатқан бастамаларын барынша қолдап отыр. Бұл ынтымақтастықта, әрине, әлі резервтер бар. Біздің ойымызша, бұл жұмыста Еуропа Одағының миссиясын жандандыру қажет. Бұл ұйымға көмек есірткінің заңсыз айналымына қарсы күресте біздің ұлттық бағдарламамызды іске асыру тұрғысынан да, әртүрлі экономикалық жобаларды іске асыру кезінде бұл проблемаларды тұрақты есепке алу тұрғысынан да айтарлықтай болар еді. Қазақстанда сот-тергеу практикасына талдау жасау адамдардың көпшілігінің есірткі және психотроптық заттарды сату мақсатынсыз ірі мөлшерде заңсыз сатып алғаны немесе сақтағаны үшін (ҚР ҚК 259-бап, 1-бөлік) сотталғанын көрсетеді. Қазақстанда есірткі заттардың заңсыз айналымына байланысты аталған іс-әрекеттер үшін 1998 – 2000 жылдар аралығында және 2001 жылдың 6 айы ішінде 32 429 адам сотталған. Бұл цифрлар Қазақстанда есірткінің заңсыз айналымына байланысты барлық басқа қылмыстар үшін сотталғандардың 95,4%-ын құрайды.

Осындай жағдайға байланысты Үкімет есірткі заттардың ірі мөлшерде деп есептелген көлемін азайту және мұндай әрекеттерді әкімшілік құқық бұзушылық қатарына жатқызу жөнінде ұсыныспен Парламентке шықты. Үкіметтің мұндай ұсынысы ақылға өте қонымды, өйткені жоғарыда аталған жағдайлармен қылмыстық жауапкершілікке тартылатын адамдардың көпшілігі науқас адамдар болып табылады.

Қазақстанда есірткінің заңсыз айналымына қарсы күрес жөніндегі құқық қорғау практикасының бұл шағын көрінісі, біздің ойымызша, ТМД-ның басқа мемлекеттері үшін де пайдалы болуы мүмкін. Сондықтан ТМД-ның және басқа шет мемлекеттердің есірткі заттардың заңсыз айналымына қарсы күрес жөніндегі қылмыстық заңнамасын үнемі бір ізге түсіріп отыру қажеттігі туралы мамандардың ұсынысы назар аударуға лайық1.

 

«Әлемдік қоғамдастықтың қылмыстың және

терроризмнің жаһандануына қарсы күресі»

атты халықаралық конференцияда жасалған

баяндама. Мәскеу, 2001 жылғы 23-24 қазан

 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПАРЛАМЕНТІНІҢ

ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕФОРМАНЫ ІСКЕ АСЫРУДАҒЫ РӨЛІ

 

Құрметті конференцияға қатысушылар! Бүгінгі өтіп жатқан мәжілісіміздің ғылыми және тәжірибелік мағынасы өте зор. Егеменді мемлекетіміздің парламентаризм мен демократияның құқықтық реформаларының одан әрі дамуына оң әсерін тигізетіні сөзсіз.

Қазақстан Республикасын одан әрі құқықтық дамытудың қажеттігі елде болып жатқан экономикалық және саяси өзгерістерден туындайды. 1994 жылғы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасының тұжырымды ережелерін іске асырудың басты нәтижесі мемлекет дамуының стратегиялық бағытын айқындаған, адам мен азаматтың түбегейлі құқығы мен бостандығын, сондай-ақ мемлекеттік органдардың жаңа жүйесін бекітіп берген Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясын қабылдау болып табылады.

Конституциялық нормаларды дамыта түсу үшін «Қазақстан Республикасының Президенті туралы», «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы», мемлекетіміз қызметінің әртүрлі салаларына қатысты басқа да аса маңызды актілер қабылданды.

Өткен алты жылда сот билігін мемлекеттік биліктің дербес, тәуелсіз тармағы ретінде бекіту жөнінде едәуір шаралар қабылданды. Осы мақсатта  «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық заңы, «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» тәрізді және басқа маңызды заңнама актілері қабылданды.

Кодификацияланған заңнама толық жаңартылды. Қазіргі кезде құқықтық реформаның екінші кезеңінің негізгі позицияларын айқындауда екі жоба: Қазақстан Республикасының құқықтық дамуының тұжырымдамасы және Қазақстан Республикасының сот жүйесін дамытудың тұжырымдамасы әзірленіп, талқылануда.

Осы құжаттардың әрқайсысында қызықты және назар аударуға тұрарлық идеялар мен ұсыныстар бар. Біздің ойымызша, оларда баяндалған құқықты одан әрі дамыту қазіргі заңдарды кезең-кезеңімен жетілдіру, сондай-ақ қажетіне қарай жаңа нормативтік құқықтық актілер қабылдау арқылы жүргізілуге тиіс деген пікір стратегиялық тұрғыдан дұрыс болып табылады.   

Кодификацияланған заңнаманың рөлін арттыру туралы көзқарас айрықша қолдауға тұрарлық.

Парламенттің заң шығару қызметіне талдау жасау жекелеген заңдарды қабылдаумен бір мезгілде қабылданған кодекстерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі өзін-өзі барлық уақытта бірдей ақтай бермейтін ұсыныстар жасалатынын көрсетті. Асығыс қабылданған заңдардың жақсы нәтиже бермейтінін жаңа Салық Зиманұлы айтып өтті. Ведомстволық мүдделер көрініс беретін қайсыбір заңды енгізу кезінде кодекстерге, атап айтқанда Азаматтық, Азаматтық іс жүргізу және салық кодекстеріне міндетті түрде өзгерістер енгізілетін осындай жағдайлар кездеседі.

Соңғы кезде Парламент «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы мәселені екі рет қарады. Бірінші түзету бойынша кодекстер нормативтік құқықтық актілер иерархиясында өзге заңдармен салыстырғанда бір деңгей жоғары тұрады. Екінші заң жобасы бойынша кодекстерді қабылдау және оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу кезінде, конституциялық заңдарға жасалғандай, міндетті түрде ғылыми сараптама жасалады. Бұдан басқа, кодекстерді қабылдау және оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу Парламент Палаталарының әрқайсысы олар бойынша жеке-жеке екі оқылымнан өткізгеннен кейін жүзеге асырылады. Аталған заң жобасы Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенатында қаралып, Мәжіліске қайтарылған.

Осылайша, Қазақстан Республикасының құқықтық дамуының болашақ тұжырымдамасының жекелеген ережелері Парламенттің қызметінде қазірдің өзінде іске асырыла бастады.

Қарастырылу үстіндегі құжаттар жобаларында ұсынылған позициялардың барлығы бірдей мамандар тарапынан қолдау тауып отырған жоқ. Мысалы, Қазақстан Республикасының сот жүйесін дамыту тұжырымдамасының жобасында баяндалған сот бақылауын орнату туралы ұсыныс екіұдай ой туындатып отыр. Осы жаңа енгізуді жақтаушылардың пікірі бойынша айыптау өкілі болуына орай алдын ала тергеу мен анықтау сатысында прокурор объективті бола алмайды. Сондықтан олар күдіктіге және айыпталушыға қатысты қамау санкциясын прокурор емес, судья беру керек дегенді ұсынады.

Келесі бір позицияны ұстанушылар Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелеріне негізді түрде сілтеме жасайды, оған сәйкес қылмыстық істер бойынша анықтау мен алдын ала тергеуді арнаулы органдар жүзеге асырады және олар сот пен прокуратурадан бөлінген.

Бұдан басқа, қылмыстық іс жүргізу заңнамасының нормаларына сәйкес қамау түріндегі жолын кесу шараларына прокурор берген санкцияның негізділігіне шағым жасау мүмкіндігі көзделеді. Біздің ойымызша, аталған проблема одан әрі талқылауды талап етеді.

Қазақстан Республикасының құқықтық даму тұжырымдамасында заңнаманы құқықтың жекелеген салалары бойынша одан әрі реформалауға негізгі акцент беріледі. Конституциялық заңнаманы жетілдірудің басты бағыттарының бірі саяси жүйені ырықтандыру болып табылады.

Осы жерде менің өлім жазасы проблемаларына қысқаша тоқталып өткім келеді. Өйткені құқықтық даму тұжырымдамасында ол да қозғалады. Аталған проблеманың құқықтық ғана емес, саяси және халықаралық сипаты да бар.

2001 жылғы 21 маусымнан бастап 23 маусым аралығында Страсбургте өлім жазасына қарсы бірінші дүниежүзілік конгресс болып өтті. Оған қатысушылар өлім жазасын жою жолындағы күресте осы шара сақталып отырған мемлекеттерге халықаралық ықпал етудің барлық нысандарын қолдануды мақұлдады. Осы конгресстің қорытынды декларациясында өлім жазасына бейімдік сақталып отырған Америка Құрама Штаттары мен Жапонияның байқаушы мәртебесіне сыйымсыздығы туралы мәселенің Еуропа Кеңесінде қаралу керектігін форумның қолдайтыны атап көрсетілді.

2001 жылғы 6-10 шілдеде Парижде болған Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымының жыл сайынғы оныншы отырысының өлім жазасын жою туралы қарарында бүгінгі күні өлім жазасының заңнама тәртібімен немесе БҰҰ-ға мүше 189 ммелекеттің 108-інде іс жүзінде жойылғаны айтылады. ЕҚЫҰ-ның құрамындағы 55 мемлекеттің 10-ында өлім жазасын қолдану жалғасуда.

Өлім жазасын жою туралы қарарда бірқатар қатысушы мемлекеттерде өлім жазасына кесу үкімі шығарылғанына терең алаңдаушылық білдірілген, олардың арасында Қазақстан да аталады. Осы құжатта Қазақстан 1999 және 2000 жылдары өлім жазасы үкімі шығарылған және орындалған мемлекеттер қатарында екінші рет аталады. Ол қолданыстағы Қылмыстық кодексте 17-баптың санкцияларында көрсетілген. Қылмыстық кодексте өлім жазасына арналған санкцияның көп болу фактісінің өзі мемлекеттің әлемдік жұртшылық алдындағы моральдық жүгін күшейте түседі.

Осы айтылғандардың негізінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінен адамзаттың бейбітшілігі мен қауіпсіздігіне қарсы қылмысы үшін өлім жазасын алып тастаған орынды деп есептер едім. Бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау барша әлемдік қауымдастықтың міндеті болып табылады және көптеген мемлекеттерде аталған әрекет үшін қылмыстық жауапкершілік көзделеді, бірақ өлім жазасына санкцияларда осындай баптар барлық мемлекеттерде бірдей қолданыла бермейді.

Тұжырымдаманың жобалары туралы мәселені аяқтай келе Қазақстан дамуының бірыңғай мемлекеттік құқықтық тұжырымдамасын әзірлеу қажеттігіне тоқталған болар едім.

Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесін реформалаудың екінші кезеңінің проблемалары ірі халықаралық конференцияның талқылау нысанасы бала алатынын атап көрсеткім келеді.

 

«Тәуелсіз Қазақстандағы Парламентаризм: жай-күйі мен

проблемалары» атты Халықаралық ғылыми-практикалық

конференцияда жасалған баяндама. Астана, 2002 жыл

 

 

ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕФОРМАЛАР, ДЕМОКРАТИЯНЫ ЖӘНЕ БОСТАНДЫҚТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ, БАҚ ЖӘНЕ САЙЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

 

СТРАСБУРГТЕ (ФРАНЦИЯ) БОЛЫП ӨТКЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН ЕУРОПАЛЫҚ ОДАҚТЫҢ ПАРЛАМЕНТТІК ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ КОМИТЕТІНІҢ ІV ОТЫРЫСЫНДА СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ

 

                Егеменді мемлекет құрған кезден бастап, Қазақстан Республикасы өзін жоғары құндылықтары адам, оның құқықтары мен бостандықтары болып табылатын демократиялық, құқықтық және әлеуметтік бағдарланған мемлекет ретінде мәлімдеді.

                Тәуелсіздік алу біздің мемлекетіміздің дүниежүзілік қоғамдастыққа кіруіне және соның нәтижесінде өзіне адамның іргелі құқықтары мен бостандықтарын сақтауға және қорғауға байланысты міндеттемелер қабылдауына себепші болды. Қазақстан адам құқықтарын қорғайтын халықаралық шарттардың қатысушысы болып табылады (республика БҰҰ хатшылығы бөлекше қарайтын 22 «негізгі» пактілер мен конвенциялардың 17-сіне қосылды) және оларды орындау үшін барлық күш-жігерін жұмсайды. Қазіргі кезде Қазақстанның Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы, азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық Пактілерге қол қоюы жөнінде ішкі мемлеттік рәсімдер аяқталу сатысында тұр.

                1993 жылғы 14 сәуiрде қабылдаған «Жаппай саяси қуғын-сүргiндер құрбандарын ақтау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы мемлекеттің өз халқына қатысты тарихи өткен кезеңде жүргізген қуғын-сүргін саясаты нәтижесінде адамдардың бұзылған азаматтық және саяси құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіруге Қазақстан Республикасының кепілдік беруіне бастау болған маңызды құқықтық акті болды.

                2002 жылғы қыркүйекте Адам құқықтары жөніндегі уәкіл (Омбудсмен) институты құрылды, оның қызметі адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесін үйлесімді түрде толықтырады.

                1994 жылғы 12 ақпандағы Құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы оны іске асыруды екі кезеңде жүргізуді көздеді.

                Бірінші кезең 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясын, елдің Негізгі заңын орындау үшін қабылданған Конституциялық заңдар блогын қабылдаумен, заңнамалық актілерді кодтаумен, сот жүйесін реформалаумен бірге жүрді.

Құқықтық реформаның екінші кезеңі құқықтық жүйені жетілдіру үшін ғана емес, әлеуметтік-экономикалық және саяси салалардағы құқықтық саясаттың сәйкестігін қамтамасыз етуді де мақсат етіп қойған 2002 жылғы 20 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы құқықтық саясатының тұжырымдамасын қабылдаумен сипатталды. Аталған мақсаттарды орындау үшін Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу, Қылмыстық-атқару кодексіне қылмыстық саясатты ізгілендіруге бағытталған өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Қылмыстық-атқару жүйесін Әділет министрлігінің қарауына кезең-кезеңімен беру аталған өзгерістердің нәтижесі болды, сот жүйесін оның тәуелсіз болу жағына қарай жетілдіру жүргізілуде.

Қазіргі кезде сотталғандарды ұстаудың жағдайларын қамалғандарға қараудың Ең төменгi Стандарттары Ережелерінің ұсыныстарына және  БҰҰ-ның 1984 жылғы азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын қатынастар мен жазаларға қарсы конвенциясына сәйкес жақындастыру жөнінде белсенді жұмыс жүргізілуде.

Конвенцияның талаптарын орындау нәтижесінде біздің мемлекетіміз «Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық iс жүргiзу және Қылмыстық-атқару кодекстерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгізу туралы» 2002 жылғы 21 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңын қабылдады, ол Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексін лауазымды адамның қиналушыдан немесе үшiншi адамнан мәлiметтер алу немесе мойындату мақсатымен тән зардабын және психикалық зардап шектiргені үшін жауапкершлігін көздейтін «Қинау» деген 347-1-бабымен толықтырды.

 Елде өлім жазасына мораторий енгізу туралы мәселе зерделенуде.

Елдегі демократиялық процестер көрсеткіштерінің бірі қоғамның негізгі институттарының дамуы болып табылады.

Тәуелсіздік жылдары ішінде республикада рухани салада да ұлттық және мәдени дәстүрлерге қайта бағалау әкелген түбегейлі өзгерістер болып өтті, ол өз кезегінде қоғамның өмірінде діннің алып отырған рөлін қайта пайымдаудың күрделі процестерін туғызды. Қазақстанның көп ұлтты және көпконфессиялы мемлекет болып табылатынын атап өту қажет. 1992 жылғы 15 қаңтардағы «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» ҚР Заңы азаматтардың заң алдындағы барлық бостандықтары мен құқықтарына, сондай-ақ барлық діни бірлестіктердің мемлекет алдындағы теңдігіне кепілдік берді. Бұл құжат сенушілердің арасында рухани еркін даму үшін заңнамалық негізді және әр түрлі конфессиялар өкілдерінің өзара құрметтеушілік қатынастарын қамтамасыз етті. Конституцияда бекітілген ар-ождан бостандығына құқықтарды нақты жүзеге асырудың дәлелі елде 40-тан астам конфессиялардан өкіл болып отырған және өз қарауында 2 мыңнан астам табыну ғимараттары бар 3000-нан астам бірлестіктердің жұмыс істеуі болып табылады. Діни бірлестіктер қоғамда азаматтық татулық пен рухани келісімді нығайтуға бағытталған әлеуметтік-мәдени іс-шараларға қатысуға тартылады. Аса ірі діни орталықтар мен бірлестіктердің басшылары Қазақстан халықтарының республикалық және кіші Ассамблеяларының, тұрақты жұмыс істейтін Азаматтық қоғамды демократияландыру және дамыту жөніндегі кеңестің, Діни бірлестіктермен байланыстар жөніндегі кеңестің  құрамына кіреді.

Жүргізіліп жатқан қоғамдық-саяси реформалар Қазақстан Республикасының ақпараттық аясын түбегейлі түрде өзгертті.

Егеменді Қазақстан алғашқы заңдардың қатарында 1991 жылы «Баспасөз және басқа да бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңды қабылдады, оның жаңалықтары мен демократиялық нормалары Қазақстан баспасөзінің буырқанған дамуында қуатты фактор қызметін атқарды.

Елде мемлекеттің бұқаралық ақпарат құралдарына монополиясы жойылды.

Қазақстанда БАҚ-тың 80%-і жеке меншікте болып отыр. 184 масса-медианың қожайындары қоғамдық бірлестіктер, 9-ыныкі саяси партиялар, 18-інікі діни бірлестіктер болып табылады. Бүгінгі күні республикада 1862 бұқаралық ақпарат құралдары, оның ішінде 1211 газет, 477 журнал және 159 электронды БАҚ жұмыс істейді.

15 ақпараттық агенттіктер әр түрлі тақырыптық бағыттағы ақпаратты таратады.

1999 жылы «БАҚ туралы» тұжырымдамалық жаңа Заң қабылданды, оның либералдық нормалары отандық масса-медианың одан әрі серпінді дамуына ықпал етіп отыр.

Сонымен бірге, неғұрлым жетілдірілген құқық қорғау және Конституцияда кепілдік берілген сөз бостандығы мен БАҚ тәуелсіздігін, жеке адамның, қоғамның, мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздігін, отандық медиа-нарықтың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету қажеттігін ескере отырып, қазіргі кезде «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» жаңа заң жобасы әзірленді, ол ЕҚЫҰ-ның бұқаралық ақпарат құралдары бостандығы мәселелері  бойынша өкілінің тапсырысы бойынша сараптамадан өтті.

Республикада 2230 атаудағы шетел газеттері мен журналдары таралып отыр. Ұлттық тілдердегі газеттер, бағдарламалар мемлекеттен тұрақты қаржылық көмек алады.

 2002 жылғы сәуірде Қазақстанда Еуразиялық Медиа Форум болып өтті. 2003 жылғы 24-26 сәуірде екінші Еуразиялық Медиа Форум өткізілді. Қазақстан БАҚ-ының қоғамдық қатынастар жүйесіндегі алатын орны, журналистердің кәсіптік қызметін жүзеге асыруы, масса-медианың одан әрі даму стратегиясы, дүниежүзілік ақпараттық кеңістікке интеграция осы ауқымды форумдардың негізгі тақырыптары болып табылады.

Заңнаманы жетілдіру, атап айтқанда, саяси партиялар туралы заңнаманы жетілдіру елдегі тиімді партиялық құрылыстың жұмыс істеуі үшін жағдайлар жасауға, пәрменді партиялық жүйені қалыптастыруға, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын іске асыруға ықпал етуге тиіс.

 2002 жылғы 15 шілдеде «Саяси партиялар туралы» ҚР Заңы қабылданды.

Жаңа Заңның атына ЕО, ЕҚЫҰ және АҚШ Мемдепартаменті тарапынан ұсыныстар түсті. Атап айтқанда, саяси партияларды тіркеу үшін 50 мың адам сандық шекті енгізу туралы заң нормаларына қатысты мәселені қарау ұсынылды. Осы мәтін көпшілік партиялар үшін мүшелердің қажетті шектерін алуда және тиісінше сайлауға қатысуда белгілі бір алаңдаушылық туғызды.

Бұл норма қалың бұқараны саяси қызметке тарту үшін жағдайлар жасайды, бірқатар партиялардың қызметіндегі тар шеңбердегі өңірлі өкілдіктерді жоюға мүмкіндік береді. Нақ сондықтан да партиялардың сайлау органдарына қатысуы, ел азаматтарының шектеулі санын емес, қоғамның пікірін шын мәнінде білдіретін болады.

Бүгінгі күні ҚР Әділет министрлігінде мемлекеттік қайта тіркеуден өту үшін 11 саяси партия өтініш жасады, олардың ішінде 7-еуі қайта тіркеуден өтті, сол кезде 2000 жылғы жағдай бойынша 19 саяси партия тіркелген болатын. Салыстырмалы талдау енгізілген сандық шектің Қазақстан Республикасындағы тіркелген саяси партиялардың жалпы санына елеулі ықпал етпегенін көрсетеді.

Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар институтымен қатар сайлау институты сапалы жаңа бағытқа ие болды. Қазіргі кездегі сайлау жүйесінің реформасы мемлекеттің аса маңызды саяси басымдығы, стратегиялық міндеті болып табылады. Қазақстан Республикасы сайлау заңнамасының мәселелері бойынша ЕҚЫҰ-ның Демократиялық институт және адам құқықтары жөніндегі бюросымен (ДИАҚБ) белсенді ынтымақтасып отыр. 2000 жылғы ақпандағы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың және Венадағы ЕҚЫҰ басшылығымен арадағы қол жеткен уағдаластыққа сәйкес Қазақстанда Қазақстан парламентшілерінің, саяси партиялар (оның ішінде оппозициялық), қоғамдық-саяси бірлестіктер, үкіметтік емес ұйымдар, БАҚ өкілдерінің, халықаралық топтардың және жергілікті байқаушылардың қатысуымен 4 «дөңгелек үстел» өткізілді.

Қазіргі кезде «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы»  Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының жобасы әзірленуде.

ЕҚЫҰ-ның 1999 жылғы парламенттік сайлау бойынша қорытынды есебі ұсынысының  «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы»  Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына ұсынылған өзгерістер мен толықтыруларда көрініс тауып отырғанын атап өту қажет. Заң жобасының 10-бабының 3-тармағы жаңа редакцияда бекітілді, онда «аумақтық және округтік сайлау комиссияларын тиісті жергілікті өкілді органдар (мәслихаттар) саяси партиялардың, жоғары тұрған сайлау комиссияларының, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдарының, азаматтардың ұсыныстарын ескере отырып қалыптастырады» деп атап өтіледі. Заң жобасындағы сайлау комиссияларының шешімдері мен іс-қимылдарына шағым беру тәртібін регламенттейтін 20-бабының 6-тармағы; сайлау учаскелерінің қызметін, атап айтқанда, әскери бөлімдердің, ауруханалардың және тергеу изоляторының тасымалданатын сайлау жәшіктерін қоса алғанда, арнаулы дауыс беру тәртібін көрсететін 41-бабының 6-тармағы да ЕҚЫҰ ұсыныстарына сәйкес келтірілді.

Бұл заң жобасының сайлау процесінің айқындығын, ашықтығын және нақтылығын, кандидаттардың құқық теңдігін қамтамасыз ету бөлігінде оны елеулі түрде либералдандыруды көздейтінін атап өткен жөн.

 

Страсбург қаласы (Франция), 2003 жылғы 2 шілде

АМЕРИКА ҚҰРАМА ШТАТТАРЫНДА БОЛЫП ӨТКЕН «АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ САЛАСЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕФОРМАЛАР: ДІН, БАҚ ЖАҒДАЙЫ, САЙЛАУ,САЯСИ ПАРТИЯЛАР МӘСЕЛЕЛЕРІ» АТТЫ АЛҚАЛЫ ЖИЫНДА СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ

 

Құрметті бүгінгі кездесуге қатысушылар!

 

                Адам құқықтары барлық уақыттарда да адамзаттың жіті назарында болып келді. Сонымен бірге, әр түрлі тарихи дәуірде адам құқықтары мен бостандықтары ұғымы және оның мазмұны бірдей болған жоқ. Салыстырмалы тұрғыдан алсақ, таяуда ғана, ХХ ғасырға дейін адам құқықтары ішкі мемлекеттік құқықпен ғана реттелді.

                1948 жылғы желтоқсанда қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы құқықтық институттарды жетілдірудің  және адам құқықтарын іске асыруға бағытталған рәсімдердің үздіксіз процесін айқындады.

                Адамзат қоғамының осы жолдағы жарты ғасырдан астам тәжірибесі адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етпейінше демократияға, құқықтық мемлекетке және әлеуметтік-экономикалық гүлденуге қол жеткізу мүмкін емес екендігін бұлжымастай дәлелдеді. Адам құқықтарына байланысты істің жәй-күйі әрбір елде дүниежүзілік қоғамдастық таныған адам мен мемлекеттің өзара қатынастары принциптерін құрметтеуге және сақтауға, ұлттық заңнамада адам құқықтарын қорғаудың заңнамалық жүйесі мен рәсімдерін жүзеге асыруға байланысты.

                Бүгінгі күні, Америка Құрама Штаттарының демократиялық республика идеясын жариялаған тұңғыш мемлекет болып табылатыны белгілі.

                Қазақстан тәуелсіздік алған кезден бастап, мемлекеттің жоғары құндылығы адамның жеке басы, оның құқықтары мен бостандықтары екенін тани отырып, демократиялық, әлеуметтік, зайырлы және құқықтық мемлекет құруға бағыт алды.

                1944 жылы Мемлекеттік құқықтық бағдарлама қабылданды, ол оны іске асыруды екі кезеңде жүргізуді көздеді.

                Бірінші кезең 1995 жылы Қазақстан Республикасының Конститутциясын, елдің Негізгі заңын орындау үшін қабылданған кодталған заңдар блогын, заңнамалық актілерді кодтауды, сот жүйесін реформалауды қабылдаумен ерекшеленеді.

                1948 жылғы Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында негізге алынған адамдардың табиғи құқықтары мен теңдігі теориясы Қазақстан Конституциясында көрініс тауып отыр.

                Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына қатысты конституциялық ережелерді іске асыру заң саласын терең құқықтық реформалау, барабар құқықтық инфрақұрылымды жасау, азаматтық қоғам институттарын дамыту қажеттігін туғызуда.

                Өтіп жатқан қоғамдық-саяси реформалар ақпарат аясын түбегейлі түрде кеңейтті. Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы заңдарының қатарында 1991 жылы Қазақстан баспасөзін буырқанған дамытудың қуатты факторы қызметін атқарған «Баспасөз және бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заң қабылданды.

1999 жылы «БАҚ туралы» тұжырымдамалық заң қабылданды, оның либералдық нормалары отандық масса-медианың одан әрі дамуына ықпал етті. Елде мемлекеттің бұқаралық ақпарат құралдарына монополиясы жойылды: Қазақстанда БАҚ-тың 80%-і жеке меншікте болып отыр. 1862 БАҚ, оның ішінде 1211 газет, 477 журнал және 159 электронды БАҚ жұмыс істейді.

2002 және 2003 жылдары Қазақстанда Еуразиялық Медиа Форум болып өтті, ол Қазақстан БАҚ-ы дамуының ғана емес, сонымен бірге оның дүниежүзілік ақпарат кеңістігінде беделінің артуына да куә болып отыр.

Қазақстан Республикасында партиялық құрылысты жетілдіру мақсатында 2002 жылы пәрменді партиялық жүйені қалыптастыруға, мемлекеттік институттарды қалыптастыруға партияның қатысуын жандандыруға, адамның және азаматтың конституциялық құқықтарын іске асыруға бағытталған «Саяси партиялар туралы» ҚР Заңы қабылданды.

Саяси жүйе мен инфрақұрылым саяси партиялардың алуан түрлі болуымен толықтырылды. Қазіргі кезде елде 7 саяси партия тіркелген.

Саяси партиялар институтымен қатар сайлау институты сапалы жаңа бағытқа ие болды. Сайлау заңнамасының даму эволюциясы белгілі бір дәрежеде елдегі демократия идеяларының қалыптасуын көрсетеді. Сонымен бірге, сайлау жүйесін дүниежүзілік қоғамдастық таныған халықаралық құқықтық нормалармен сәйкес рефомалау  мемлекеттің аса маңызды саяси басымдығы болып табылады. ЕҚЫҰ-ның 1999 жылғы парламенттік сайлау бойынша қорытынды есебі ұсынысының «Сайлау туралы» заңға  өзгерістер мен толықтыруларда көрініс тауып отырғанын атап өту қажет.

1992 жылы қабылданған «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» Заң әр алуан конфессиялардан өкіл болып отырған діни бірлестіктерді дамыту және олардың қызметі үшін негіз болып отыр.

Белгілі бір дәрежеде озық заң бола отырып, «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» Заң мемлекеттің және діни бірлестіктердің арасындағы қатынастардың мүлде өзгеше принциптерін бекітті, мұның өзі ондаған жылдар бойғы дінге қарсы күрестен кейін діни сенім бостандығына құқықтарды іске асыруға ықпал етіп отыр.

Ар-ождан бостандығына құқықтарды нақты жүзеге асырудың дәлелі елде 40-тан астам конфессиядан өкіл болып отырған 3000-нан астам бірлестіктердің жұмыс істеуі болып табылады. Аса ірі діни орталықтардың басшылары Қазақстан халықтарының республикалық және кіші Ассамблеяларының, тұрақты жұмыс істейтін Азаматтық қоғамды демократияландыру және дамыту жөніндегі кеңестің, Діни бірлестіктермен байланыстар жөніндегі кеңестің  құрамына кіреді.

Құқықтық мемлекеттің өлшемі адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етудің жаңа тетіктерін іздестірудің өзіндік катализаторы болып отыр.  Осындай тетіктердің бірі Қазақстанда 2002 жылғы қыркүйекте құрылған омбудсмен институты болып табылады. Қазіргі кезде омбудсмен институты адам құқықтарын қорғауға да, атқарушылық биліктің тиімді қызмет етуіне де ықпал ете отырып, дүниежүзінің 100 елінде, оның ішінде Қазақстанда да өзін жақсы қырынан көрсетіп отыр.

Құқықтық реформаның екінші кезеңі 2002 жылы қабылданған құқықтық аяны ізгілендіруге бағытталған Құқықтық саясаттың тұжырымдамасымен сипатталады.

Жүргізілген реформалардың нәтижесі қылмыстық-атқару жүйесін Әділет министрлігінің қарауына кезең-кезеңімен беру,  сот жүйесінің тәуелсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі реформаларды жүргізу болып табылады. Сотталғандарды ұстауды қамалғандарға қараудың Ең төменгi Стандарттары Ережелерінің ұсыныстарына және  БҰҰ-ның 1984 жылғы азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын қатынастар мен жазаларға қарсы конвенциясына сәйкес жақындастыру жөнінде жұмыс жүргізілуде. Аталған Конвенция Қылмыстық кодексте азаптаулар үшін жауапкершілік туындауының алғы шарты болып қызмет етуде.

ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының «Өлім жазасын жою туралы» қарары (Париж, 2001), 2001 жылы Страсбургте өткен өлім жазасы проблемасы бойынша дүниежүзілік конференция, сондай-ақ Қазақстан қоғамының гуманизм идеяларына адалдығы өлім жазасына мораторий енгізу мәселесі бойынша бүкілхалықтық талқылауды өрістетті.

Құқықтық аяны ізгілендіру сотталғандардың санын едәуір қысқартуға жәрдемдесті. Егер Қазақстан Бас прокуратурасының статистикалық деректері бойынша 2001 жылы 70 мыңнан астам сотталғандар болса, 2002 жылы бұл санның 64 мың 829 адамға дейін азаю тенденциясы байқалды.

Қазақстан шындығын талдау қазіргі кезде Конституцияда кепілдік берілген адамның ажырамас құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету үшін қажет болатын құқықтық инфрақұрылымның, сондай-ақ елдегі демократиялық процестердің одан әрі дамуы үшін алғы шарттар мен жағдайлардың жасалып отырғанын көрсетеді.

Ықыластарыңызға рахмет.

 

Вашингтон (АҚШ),

Орталық Азия және Кавказ институты,

2003 жылғы 16 қыркүйек

 

 

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАРЛАМЕНТАРИЗМНІҢ

ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ

 

ПРАГА ҚАЛАСЫНДА (ЧЕХ РЕСПУБЛИКАСЫ) БОЛЫП ӨТКЕН «ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ЕЛДЕРІНДЕ ПАРЛАМЕНТАРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ» АТТЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯДА СӨЙЛЕНГЕН СӨЗ

 

1937 жылғы желтоқсанда өткен Жоғарғы Кеңеске сайлау Қазақстанда парламентаризмнің құрылу тарихының бастамасы болды.

1990 жылғы 25 наурызда 12-ші шақырылған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне сайлау парламенттік өкілділікті есепке ала отырып, бәсекелік және еркін сайлау негізін құра бастады.

Бұл өкілдік сонымен бірге заңнамалық органның бірінші демократиялық сайлауы болды.

Жоғарғы Кеңестің 12-ші шақырылған депутаттары республикамызда демократиялық процестерді жеделдетуге әсер еткен маңызды тарихи шешімдер қабылдады.

Көп ұзамай республикамызда Президент билігі дүниеге келді, депутаттар «Қазақ КСР-інің мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» декларация қабылдады, «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы» атауын өзгерту туралы» Заң қабылдап, елімізге Қазақстан Республикасыатауын берді, «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық Заң қабылданды, мемлекеттілік атрибуттары мақұлданды.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің қызметі туралы айта отырып, депутаттардың 1993 жылғы 28 қаңтарда тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясын қабылданғанын естен шығармаған жөн.

1993 жылғы Конституция, Қазақстан халқын дүние жүзілік бірлестіктің ажырамас бөлігі екендігін жария ете отырып, адам құқықтары мен бостандықтарының басымдығын мақұлдады, түптеп келгенде Қазақстанның жаңа тарихына енген бұл Конституция құқықтық мемлекет пен демократиялық қоғам құруда конституциялық ойларды бекітудің ең маңызды қадамы болды. Бір сөзбен айтқанда, 1993 жылғы Конституция еліміздің өтпелі кезеңдегі жағдайы үшін қажетті тарихи бір белес еді.

                Мұнан кейін еліміз саяси жаңарудың және бір кезеңіне қадам басты. 1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық референдумда қабылданған жаңа Конституция өкілді органдардың бұдан былай атқарар қызметін нақты белгілеп бере отырып, президенттік басқару нысанын баянды етті.

                Қазақстанның заңнамалық тарихында тұңғыш рет заң шығарушы жоғары өкілді орган қос палаталы Парламент, яғни Сенат пен Мәжіліс құрылып, жұмыс істей бастады.

Қайсыбір заң жобаларының дұрыстығына және заң тұрғысынан қажеттігіне неғұрлым мұқият талдау жасайтын қосымша сапалы сатының, яғни және бір «сүзгінің» жұмыс үшін маңыздылығын әлемнің көптеген елдерінің тәжірибесі дәлелдеп отыр. 

Қос палаталы Парламенттің мән-маңызы туралы ХІХ ғасырда өмір сүрген белгілі ағылшын заңгері және философы Иеремия Бентам: «Әртүрлі дәрежеде жасақталған қос палата жағдайында, олар бірін-бірі табиғи түрде ауыздықтап отыруға қызмет ететін болады» деп дөп басып айтқан еді. Бентам қос палаталы Парламентті бейнелі түрде және сенімділікпен былай деп сипаттады: «Бұл екі зәкірмен бекемделген мемлекеттік кеме».

                Республика Парламенті мемлекетте тек қана жоғары өкілді орган ғана емес, 1995 жылғы Конституцияға сәйкес, заңнамалық, бақылаушы және өкілеттілік  қызметтерді жүзеге асырады.

                Қос палаталы парламент жергілікті өкілді орган билігінің рөлін арттырады. Қазақстан Республикасының Парламенті Сенатына барлық депутаттардың қатысумен әр облыстан, республикалық маңызы бар қалалар мен астанадан халықтың атынан өкілдік ететін екі депутат сайланады.

                Бүгінгі күні Парламент қызметін реттейтін тиісті нормативтік құқықтық актілер жұмыс істейді.

                Парламенттiң ұйымдастырылуы мен қызметiн, оның депутаттарының құқықтық жағдайын анықтайтын «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Конституциялық заң бар.

                1997 жылы «Қазақстан Республикасы Парламентінің комитеттері мен комиссиялары туралы» Заң қабылданып, ол Парламенттің жұмыс органдарының, оның тұрақты комитеттері қызметінің ұйымдастырылуы мен өкілдігін, олардың құрылу тәртібінің мәселесін регламенттеген болатын.      Парламенттің тиісті Регламенті, сонымен қатар Парламент палаталарының регламенттері қабылданды, Парламенттiң Сенат пен Мәжiлiстiң бiрлескен және бөлек отырыстарындағы құзыретi белгіленді, Парламенттің және оның Палаталарының, Парламент депутаттары мен лауазымды тұлғалардың өз өкілеттігін жүзеге асыруының жағдайы мен тәртібі айқындалды.

                Қорыта айтқанда, бұрынғы Жоғарғы Кеңестен бүгінгі қос палаталы кәсіби Парламентке дейінгі эволюциялық жолдан өткен Парламент елдегі саяси тұрақтылықты, азаматтық татулық пен халықтық келісімді, құқықтық реформаны баянды ететін, негізгі заңнамалық орган бола алатындығын дәлелдеді.

                Назарларыңызға рахмет!

 

Праға қаласы, 2003 жылғы қазан

 

 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПАРЛАМЕНТІ СЕНАТЫНЫҢ РЕСЕЙ ФЕДЕРАЦИЯСЫ ФЕДЕРАЛДЫҚ ЖИНАЛЫСЫНЫҢ ФЕДЕРАЦИЯ КЕҢЕСІНДЕГІ КҮНДЕРІ, МОСКВА, 2003 ЖЫЛДЫҢ ҚАЗАН АЙЫ

 

«Ресей Федерация мен Қазақстан Республикасындағы сот-құқықтық реформалардың жай-күйі және негізгі бағыттары» атты дөңгелек үстел

 

А.А. Евстифеев, Федерация Кеңесінің Құқық және сот мәселелері жөніндегі комитетінің төрағасы.

Құрметті әріптестер! «Дөңгелек үстелге» қатысушылардың құрамы бізді өзара қызықтырып отырған мәселелерді жан-жақты көрсету үшін өте өкілді. Біздің отырыстың тақырыбы «Ресей Федерация мен Қазақстан Республикасындағы сот-құқықтық реформалардың жай-күйі және негізгі бағыттары». Алғашқы қарым-қатынас жасағанда, өзара қысқаша байланыстар кезінде біз осы тақырыпты талдай бастағанбыз. Біз оған өзара қызығушылық таныттық, өйткені дамуда, ең алдымен сот жүйесінің дамуында әжептәуір тәжірибе жинақталып үлгерді. Айталық, бізді Қазақстандағы әкімшілік соттардың жұмыс тәжірибесі қызықтырады. Төрелік соттардың ведомстволық бағыныстылығын басқа сот сатыларына беру бөлігінде сот жүйесін қайта ұйымдастырудың салдары қандай болатындығын түсіну де қызық болар еді. Бұл тақырып бізді қызықтырады.

Әлемдік әділетті құру тәжірибесі де қызықтырады. Күні кеше дүйсенбіде комитеттің отырысында біз әлемдік әділет істерінің жай-күйін қарадық. Тура осы уақытта Қазақстан Парламентінің жоғарғы палатасына, егер қателеспесем, «Аралақ соттар туралы» деп аталатын ұқсас заң жобасы келіп түскен.

Бізге, сөз жоқ, бір-бірімізге айтарымыз бар. Біз өзімізге берілген уақытты бір-бірімізді кәсіби тұрғыдан байытуға үшін пайдалануға тиіспіз.

Бағдарламамызға сәйкес біз сөз сөйлеушілердің ешқандай кезектілігін әдейі белгілемедік. Сондықтан, құрметті әріптестер, қазір қонақтарымызды, атап айтқанда Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты комитетінің төрағасын бір ауыз сөз айтуды сұрайық. Содан кейін пікірталас режиміне көшіп, өзімізде бар ақпаратты баяндап, біздің қонақтарға сөз сөйлеуге мүмкіндік береміз.

Е.Ж. Жұмабаев, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Заңдар және құқықтық реформа комитетінің төрағасы.

Құрметті Александр Александрович, құрметті әріптестер! Біріншіден, Мәскеу жерінде Қазақстанның Ресейдегі күндері өтіп жатқан, оның ішінде Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Федерация Кеңесіндегі өтіп жатқан күндері кезеңінде осындай жақсы кездесу ұйымдастырылғаны үшін үлкен алғыс айтқым келеді. Бүгін таңертең бізде кездесулер болып өтті. Біздің палаталардың спикерлері кіріспе сөздер айтты. Әрі мен бұл бірлескен жұмыс өз жалғасын тапса деп тілеймін. Бұл біздің бірінші кездесуіміз болса да, мұндай кездесулер кейіннен де болып тұрады деп ойлаймын.

Мен жалпы Қазақстандағы сот реформасы туралы қысқаша ақпарат бергім келеді, содан кейін әріптестердің пікірлерін тыңдасақ. Бізде жауаптарын тікелей сіздерден білгіміз келетін бірқатар сұрақтар бар.

Қазақстан – Ресей секілді, жас егемен мемлекет. Бізде президенттік басқару нысаны. Конституция 1993 жылы, кейін 1995 жылы қабылданды. 1994 жылы құқықтық реформа жөнінде мемлекеттік бағдарлама бекітіліп, онда бірінші кезекте кодификацияланған заңнаманы жаңалау, сот жүйесін және құқық қорғау органдары жүйесін реформалау көзделді.

Егер қысқаша айтар болсақ, біз шынымен де кодификацияланған заңдардың бүкіл топтамасын жаңарттық. Қазіргі уақытта осы қабылданған заңдарды жетілдірумен ғана жұмыс істеп жатырмыз. 1995 жылы бізде тергеу мәселелері бойынша реформалау жүргізілді.  Сіздер білетіндей, 1995 жылы Мемлекеттік тергеу комитеті құрылды. Алайда ол қысқа уақыт кезеңінде жұмыс істеді. Кейіннен біз бұрынғы жүйеге қайта оралдық. Конституциямызға сәйкес бізде тергеу сот пен прокуратура органдарынан ажыратылған.

Кейіннен де біз тергеуді прокуратура органдарына қайтарып бермедік. Қазіргі кезде тергеуді Қаржы полициясы агенттігі, ІІМ мен Ұлттық қауіпсіздік комитеті жүргізеді.

Сот жүйесінде де реформалау болды. 2000 жылы сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы заң қабылданды. Бұл жерде реформалау жолымен бізде Жоғары сот кеңесі құрылғандығы бағытында жүрдік. Нақ Жоғары сот кеңесінде (бұл – Президент жанындағы консультативтік-кеңесші орган) мынадай санаттағы судьялар: Жоғарғы Сот төрағасы, Жоғары Сот судьялары, алқа төрағалары, облыстық соттардың және облыстық соттарға теңестірілген қалалық соттардың деңгейіндегі судьялар сайланады. Бұдан кейін олар Сенатта бекітіледі. Жоғары сот кеңесі ұсыным беріп, Сенат отырысында судьялар сайланады. Осы рәсімдерден өткеннен кейін олар Президент жарлығымен тағайындалады. Аудандық буындағы судьялар Әділет министрінің ұсынуы бойынша олар да Президент жарлығымен тағайындалады, бірақ бұл реттегі рәсім өзгешелеу.

Сондай-ақ бізде Әділет біліктілік алқасы жұмыс істейді. Бұл жерде біз оны атқарушы биліктің ықпалынан шығарып алу қажеттілігін ескердік. Бұрын ол Әділет министрлігіне бағынатын және сот органдарын, судьялар корпусының өкілдерін тағайындаудың бүкіл рәсімі Әділет министрлігі арқылы өтетін. Енді ұйымдастырушылық-шаруашылық бөлігі Жоғары сот жанындағы Сот әкімшілігі комитетіне жүктелді. Осындай ереже облыс деңгейінде де жұмыс істейді. Сондықтан бізде соттар шаруашылық және ұйымдастырушылық мәселелерден толық босатылған.

Әрі қарай. Процеске алқабилердің қатысуы. Бұл мәселеде біз көп нәрседе Ресейге қараймыз, өйткені сіздерде 10 жыл ішінде алқибилерге қатысты белгілі бір тәжірибе жинақталды. Бұл мәселе бізде қазіргі уақытта перспективада тұр. Біз дегенмен қандай модельді таңдап алуымыз керек деп ойлаудамыз. Бұл жерде көптеген сұрақтар туындайды. Сондықтан да бізге нақты сіздердің тәжірибелеріңізді – бұл сіздерде қандай нысанда өтіп жатқанын көргеніміз пайдалы болмақ. Десек те біз баспасөзден және өз әріптестерімізбен байланыстардан бұл туралы білеміз. Келешекте бізде алқабилер институтын енгізу жоспарланып отыр.

Қамауға соттың санкция беру институтын енгізу. Бұл мәселе де бізде қазіргі кезде шешілу үстінде. Тиісті заң жобалары тап жуыр арада келіп түседі. Бізде осы мәселе Ресейде қалай шешіліп жатқаны туралы да көп ақпарат бар. Нақ сондай біздер осы мәселенің оң жақтарын, қай жерде қиындықтар болғанын көргіміз келеді. Осы туралы пікір алмассақ дұрыс болар еді.

Бұрынғы кеңестік елдердің бәрінде халықаралық стандарттарға жақындау туралы мәселе шешілуде. Осыған байланысты біз қылмыстық-атқару жүйесіне қатысты заңнамалық базаны дайындадық. Сіздер секілді біз де оны Ішкі істер министрлігінің қарауынан шығарып, Әділет министрлігіне бердік. Бірақ бізде бұл кезең әлі аяқталған жоқ, бізде қазіргі уақытта тергеу изоляторлары ІІМ-не қарайды. Мұны да біз кезек-кезекпен бергіміз келеді, бірақ өте көп ұйымдастырушылық мәселелері туындайды екен. Дегенмен Ресей секілді осы жолмен жүріп келеміз.

Өлім жазасын алып тастау мәселесі бізде өзекті болып отыр. Ол түрлі деңгейлерде көтерілуде. Бұл мәселе бойынша пікірталастар тікелей Парламентте өтті. Оған саяси партиялардың, қоғамдық бірлестіктердің, қозғалыстардың өкілдері, ғалымдар, практик-заңгерлер қатысты. Халықтың қоғамдық пікіріне сауалнама да жүргізілді. Ол бұрынғы кеңестік елдерде шамамен бірдей секілді. Халықтың бір бөлігі алып тастауды жақтаса, бір бөлігі қарсы. Сондықтан біз өлім жазасын кезең-кезеңмен алып тастауға ұмтылып жатырмыз. Бұл мәселе қазір қарау, пікір алмасу сатысында. Перспективада, әрине, біз оны алып тастауға ұмтылатын боламыз.

Бірақ бізде өз ойларымыз да бар. Біздің қолданыстағы кодексте қылмыстардың 18 құрамы бойынша өлім жазасы қолданылады. Бірақ жекелеген жайттар бойынша оны қолданбаса да болар еді, мысалы, геноцид және басқалары үшін. Біз қазір бұл мәселелер бойынша ойластырып жатырмыз: мүмкін өлім жазасы қолданыла алатын қылмыс құрамдарының санын қандай да бір дәрежеде азайтсақ па екен? Бұл мәселе де бізде қаралып жатыр, әлі айқындалған жоқпыз. Бірақ бізде өлім жазасын алып тастау үшн кезең-кезеңмен жылжуға ұмтылыс бар. Бұл күн тәртібіндегі бірінші орында тұрған мәселе.

1995 жылғы Конституцияға сәйкес бізде Конституциялық кеңес жұмыс істеуде. Оның функциясына Конституцияның нормаларына ресми түсінік беру, Қазақстан Республикасы Президенті, Парламент депутаттары сайлауының өткізілу және республикалық референдумның өткізілу дұрыстығы туралы мәселені шешу кіреді. Пікірлер әртүрлі болуы мүмкін, дегенмен Қазақстан Республикасында конституциялық бақылау жүйесі қалыптасты және біз ол оралымды жұмыс істейді, қажетті сұрақтар жауап береді әрі қоғамымыздағы конституциялық тұрақтылыққа септігін тигізеді деп санаймыз. Сондықтан да бүгінгі күні Конституциялық кеңес жұмысына қанағаттанамыз.

Пікір алмасу барысында жалпы парламенттің заң шығару қызметіне қатысты мәселелерді қарағымыз келеді. Мысалы, Қазақстанда мынадай дәстүр қалыптасты. Конституция бойынша бізде екі субъекті: Үкімет пен Парламент депутаттары заң жобасының бастамашылары болып табылады. Әділет министрлігі жанында заңнамаға талдау, заң жобаларына сараптама жүргізетін ведомстволық институт бар. Әрі біз кейде ғалымдарға өтініш жасаймыз. Бірақ, дегенмен бұл сала бізде өте мардымсыз деп ойлаймын және біз сіздердің практикаларыңыздың білгіміз келеді. Сіздерде осы мәселе бойынша өте бай тәжірибе бар және әріптестер осы мәселені де қозғайды деп үміттенемін.

Қылмыстық кодекс бізде бес жыл бойы жұмыс істеп келеді. Осы кезең ішінде оған бірнеше рет өзгерістер енгізілді. Бұл ізгілендіру мәселелеріне қатысты болғанын сіздер білесіздер. Біздер криминалсыздандыру, ізгілендіру жолымен жүрдік, сондықтан қолданыстағы қылмыстық заңнамаға бірқатар түзетулер енгізілді. Халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкес біз «қинау» ұғымын енгіздік. Терроризмге қатысты ұлттық қауіпсіздік мәселелері бойынша өзгерістер енгізілді және тағысын тағылар.

Қысқа уақыт ішінде сот-құқықтық реформаны толық қамту мүмкін емес секілді. Бұл ауқымды мәселе. Мен өз әріптестерім үшін олар өз ұсыныстарын айтып, пікірлерін білдіру үшін уақыт пен бірқатар басы ашық мәселелерді әдейі қалдырдым. Сонымен бірге әріптестер, сіздерді тыңдағымыз келеді. Бұл мәселелер сіздерде қалай шешіліп жатыр екен? Қайталап айтамын, бізді, ең алдымен, алқабилерге, соттың санкция беруі және бірқатар басқа да мәселелер қызықтырады.

 

Ресей Федерациясы Кеңесінің басылымы

2003 жылғы 29 қазан

 

 

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЮВЕНАЛЬДЫҚ СОТ

ТӨРЕЛІГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

 

                Ювенальдық әділет (кәмелетке толмағандар үшін сот төрелігі) Қазақстан үшін ғана емес, бүкіл дүниежүзілік қоғамдастық үшін де өзекті проблема болып табылады. Оған көптеген ғылыми зерттеулер, пікір таластары, дөңгелек үстелдер мен конференциялар арналған. 

Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттің ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары деп жариялады. Конституцияның 27-бабы, неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттiң қорғауында болады деп бекітті. Осы саладағы мемлекеттік саясатқа адалдығын растау үшін Қазақстан кеңес одағынан кейінгі кеңістікте алғашқылардың бірі болып, 1994 жылы Бала құқығы туралы конвенцияны ратификациялады. Сондай-ақ 2001 жылы Балаларды саудаға салуға, балалар жезөкшелігі және балалар порнографиясына қатысты бала құқығы туралы конвенцияға Факультативтік хаттама, Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қоры арасындағы негізгі келісім ратификацияланды.   Республика қоғамдағы кәмелетке толмаған баланың құқықтық жағдайын реттейтін: «Неке және отбасы туралы», «Баланың құқықтары туралы», «Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы», «Отбасы үлгiсiндегi балалар ауылы және жасөспiрiмдер үйлерi туралы» бірқатар заңдар қабылдады. Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық, әкімшілік заңнаманы ізгілендіру жүйелі түрде жүргізіліп жатыр.

Мемлекет кәмелетке толмағандардың қамын жеуді заңнамалық қана емес, атқарушылық деңгейде де жүргізеді: «Қазақстан Республикасында 2001-2005 жылдарға арналған ана мен баланың денсаулығын қорғау» бағдарламасы әзірленіп, қабылданды, кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөнінде комиссия құрылуда. Жоғарыда аталған заңға сәйкес құрылған және қазір табысты жұмыс істеп жатқан отбасы үлгiсiндегi балалар ауылы және жасөспiрiмдер үйлерi туралы жеке атап өтуге болады, онда ата-анасыз қалған балалар үшін барлық жағдайлар бар, үй ішінің жылуы мен жайлылық ахуалы жасалған. Мемлекет жүргізіп отырған осындай саясат, сайып келгенде, қоғамға адамгершілік жағынан ғана емес, экономикалық қолайлылық жағынан да жағымды әсер етуге тиіс.  

Қазақстанның қазіргі кездегі дамуы экономикалық өрлеумен сипатталады: жаңа кен орындары игерілуде, мұнай саласы жаңаша арна тапты, өнеркәсіп жылдам қарқындармен дами түсуде, қалаларда жаңа жұмыс орындары құрылып, ауыл жастарын өздеріне тарта түсуде. Сонымен бірге халықтың жекелеген топтарының әл-ауқат деңгейінің төмендеуі байқалуда, олар қандай бір себептер бойынша уақыттың жаңа сұранысына сай үн қоса алмай келеді. Халықтың жаңа жіктерінің құрылуы, өзімен-өзі қалып жүрген «көше балалары» дегеннің пайда болуы осының заңды нәтижесі болуда. Қолайсыз ахуалда өмір сүріп жатқан балада уақыт өте келе тұтастай қоғамға жақтырмаушылық, соның әсерінен қауымдасқан теріс қылықтарға, қылмыстарға әкеп соғатын жақтырмаушылық сезімі туындайды.

Елде қалыптасқан жағдайды талдау жағымсыз тенденция қалыптасуы туралы ұйғарым жасауға мүмкіндік береді – «қылмыс» жасаруда, қадағалаусыздық пен панасыздық өсе түсіп, балалар алкоголь мен есірткіге барған сайын ерте үйір болуда.   Қазіргі кезде Қазақстанда жетімдер мен ата-аналарының қарауынсыз қалған балардың саны ұдайы өсе түсуде, балалар қылмысы да азаятын емес (14-17 жастағылар). 1 720 бала есірткі заттарын қолданғаны үшін денсаулық сақтау органдарының есебінде тұр, 4 425 бала спирт ішімдіктерін қолданғаны үшін ішкі істер бөлімдерінің есебінде тұр. Тек қана өткен жылы ғана Кәмелетке толмағандардың уақытша оқшаулау, көндіктіру және оңалту орталығында 16 000 бала болды.

Осы аталғандар баяндалып отырған проблеманы заңнамалық әдіспен ғана шешу мүмкін еместігін, бұл үшін биліктің барлық тармақтарының: заң шығарушы, атқарушылық және сот тармақтарының күш-жігерлерін біріктіру қажет екенін білдіреді. Тіпті ең бір тамаша заңның да оны қолданудың тетігі болмаса, жағдайды өзгерте алмайтыны, яғни жәй ғана жұмыс істемейтіні ешкімге де құпия емес.

Осыған байланысты белгіленген проблеманы шешуге кешенді көзқарасты қамтамасыз ететін шетелдердің тәжірибесі көңіл бөлерліктей. Дүниежүзілік практика өз жыйынтығында ювенальдық әділет жүйесін – «тиісті заңнаманы ғана емес, өз міндеті жағынан кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды; кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін жүзеге асыруды; кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылықтарына жауап беріп отыруды қамтитын  жүйені құрайтын арнаулы тетіктерді қалыптастырды».[3]

Қойылған мәселеде неғұрлым дұрыс бағдар жасау үшін ювенальдық әділеттің пайда болу және даму тарихына оралайық.

Кәмелетке толмағандардың алғашқы соттары АҚШ-та пайда болды. 1899 жылғы шілдеде Чикаго қаласында Иллинойс штатының «Тастанды, панасыз және қылмысты балалар туралы және оларды қарау туралы» заңы негізінде дүниежүзінде алғаш рет кәмелетке толмағандар ісі бойынша сот болды.[4] Заңды қабылдауға және ювенальдық сот құруға Чикаго әйелдер клубынан Люси Флауэр, «Халл Хауз» қоғамдық ұйымынан Джулия Латроп, патронат қоғамы (Visition and Aid society) реформатор әйелдері бастамашы болды.

 Заң атауының ХІХ ғасырдың аяғында өткен кәмелетке толмағандардың қылмысы проблемасының түсінігінде болған бетбұрысты жеткілікті түрде дәл көрсететінін атап айту керек. Тіпті кәмелетке толмағандар туралы заңнаманы әзірлеу саласындағы неғұрлым білікті ғалымдар мен мамандардың арасында да ювенальдық әділеттің не екені және оның Қазақстанға қаншалықты қажет екендігі туралы бірыңғай пікір жоқ. Ресей Федерациясында да осыған ұқсас сұрақтар қойылып жүр. Мысал үшін, Ресей Федерациясының Федералдық Жиналысы қоғамдық ұйымдар да, депутаттар да бастамашы болған ювенальдық әділетті енгізу туралы заң жобасының нұсқаларын қазірдің өзінде қарап жатыр. Мәселен, Қоғамдық бірлестіктер мен діни ұйымдар істері жөніндегі комитет «Ювенальдық әділет туралы заңнаманың негіздері» деген тақырыпта парламенттік тыңдау өткізіп, онда Думадағы екінші сайланымның депутаттары әзірлеген «Ресей Федерациясының сот жүйесі туралы» Федералдық Конституциялық заңға толықтыру енгізу туралы» Конституциялық заң жобасы талқыланды (ювенальдық әділетті құру мәселелері бойынша).

Ювенальдық әділет туралы айтқанда біз қылмыстық қана емес, ерекше «балалар» әділетін де ескереміз. Онда құқықтық дауларды шешу және криминалдық жағдайға жауап беру үшін сот билігін қолданатын мемлекет уәкілдік берген судьялар мен соттар бар. Алайда ювенальдық әділеттің болуы  бүгінгі күндерге дейін соттар шешпеген міндеттерді – жастарды әлеуметтендіру және олардың болашағын қоғамның заң тыңдағыш мүшелері ретінде қамтамасыз ету міндеттерін шешуге сот билігінің жұмыс істеуін бағынышты етуден тұрады.

Елде бүгін сот реформасы тұжырымдамасын нақ іске асыру шеңберінде, ең алдымен, заңнамалық деңгейде кәмелетке толмағандардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау жүйесін қазіргі кезде негізінен жазалау бағытында жұмыс істейтін шаралар жүйесінен принципті түрде ерекшеленетін  аумақтық тұрғыда сенімді, әр түрлі деңгейде құруға байланысты мәселелердің бүкіл кешенін пысықтау бұрын-соңғыда болмағандай соншалықты маңызды болып көрінеді.

Өз сөзімді растау үшін соңғы 15 жыл ішіндегі кәмелетке толмағандарға қатысты құқық қолдану практикасын талдауды келтіремін (Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы Құқықтық статистика және арнаулы есепке алу жөніндегі комитетінің деректері). Қазір бүкіл уақытша кезеңді талдаудың қажеті жоқ, бұл деректер баяндамаға қосымшада келтірілген және мүдделі адамдар олармен өз бетімен таныса алады. Талдау үшін үш кезеңді  - 1993, 1996 және 2002 жылдарды талғап алайық. 1993 жылы кәмелетке толмағандар жасаған 11686 қылмыс анықталды. Олардың ішінде бұл адамдар 11402 қылмыс бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартылды, мұның өзі анықталған қылмыстың жалпы санының 97,6%-і болады. 1996 жылы 8346 қылмыс жасалды, олардың ішінде 7403 қылмыс жауапкершілікке тартылды, бұл 88,7% болады. 2002 жылы 8532 қылмыс жасалды, 7554 қылмыс қылмыстық жауапкершілікке тартылды, бұл 88,5% болады.

Келтірілген деректер алаңдатады. Дүниежүзілік қоғамдастық қылмыстық-құқықтық ықпал етуді әлеуметтік көмек, қылмыс жасауға бейім тұратын кәмелетке толмағандарды оңалту шараларымен ауыстыруға ұмтылып отырған кезде қылмыстық жауапкершілікке тартудың проценті тұрақты түрде жоғары болып қалып отыр (88%). Бір рет құқық қорғау жүйесінің ықпал ету шеңберіне түскен кәмелетке толмаған көптеген жағдайларда түзелмейді, керісінше, оған қарсы «табанды иммунитетке» ие болады, қаныпезер қылмыскерге айналады. Оны бас бостандығынан айыруға, тіпті шартты түрде соттауға үкім шығара отырып, біз оны тәрбиелемейміз, көбіне оны «жоғалтамыз». Неғұрлым сындарлы әңгіме туғызу үшін тағы да көрсеткіштерге оралайын. 1993 жылы 11402 қылмысқа тартылған жағдайдың ішінде 1250 кәмелетке толмағандар бұрын қылмыс жасағандар, бұл  11,5% болады. 2002 жылы 6368 жағдайдың ішінде 566 кәмелетке толмағандар бұрын қылмыс жасағандар, бұл 8, 9% болады.

Осы жағдайларда бірінші кезекте балалардың құқықтарын қорғауға және балалар қылмыстарының алдын алуға бағытталған мамандандырылған соттар (ювенальдық соттар) ерекше мәнге ие болады. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық заңының 3-бабына сәйкес республикада мамандандырылған соттар (әскери, экономикалық, әкімшілік, кәмелетке толмағандардың ісі жөніндегі және басқа да соттар) құрылуы мүмкін. Қазақстанда қазіргі кезде  экономикалық, әкімшілік мамандандырылған соттар табысты жұмыс істеуде, алқа билердің, аралық соттардың қатысуымен соттар туралы заң жобалары әзірленуде. Біз экономикалық тұрақтылықты, билік, басқару институттарының кідіріссіз жұмыс істеуін қамтамасыз етудің қажеттігін сезініп отырмыз. Сонымен бірге бүгінгі күнгі балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету үшін қабылданып отырған шаралар жеткіліксіз. Баяндалған жағдайлар елде ювенальдық сот төрелігінің тұтастай жүйесін құру қажеттігін тағы да растай түседі.

Менің ойымша,  ювенальдық соттар қалыптасуының алғашқы кезеңдерінің бірі сот корпусы үшін білім беру бағдарламаларын қалыптастыру, сондай-ақ сот рәсімі мен оңалту бағдарламалары арасындағы өзара ықпал ету тетігін қамтамасыз ету болып табылады, оларды барлық қажетті мамандарды тарта және шетелдер тәжірибесін пайдалана отырып, кешенді түрде әзірлеу қажет. Басым бағыттардың бірі жасөспірім қылмыстық заңмен тартысқа түскен кездегі жағдайларды шешу барысында дүниежүзілік практикада қолданылатын сот төрелігін қалпына келтіру элементтерін жаппай қолданып отыру болуға тиіс.

Америка құқықтанушысы және криминологы, профессор Зер Ховард ашқан сот төрелігін қалыпына келтірудің екі үлгісі туралы қысқаша айтып беруге маған рұқсат етіңіздер.[5]

Бұл үлгілердің негізгі артықшылықтарының бірі олар баланы қуғын-сүргін объектісі ретінде емес, оңалту объектісі ретінде қарауға, сондай-ақ сот билігін жазалау мақсаттарында емес, керісінше алдын алу мақсаттарында пайдалану жағдайларын жасауға мүмкіндік береді.

Бірінші үлгі – құрбандық пен құқық бұзушыны ымыраластыру. Үкіметтік емес ұйым немесе қызметтік байқау жүзеге асыратын   ымыраластыру бағдарламасында істі полиция, прокурор немесе судья жіберуі мүмкін. Ымыраластыру бағдарламасы мынадан тұрады: кездесулер мен сұхбаттасулар барысында құрбандық пен құқық бұзушы құқық бұзушының келтірілген мүліктік залалға ақы төлеуі арқылы кінәсін өтейді не қандай бір жұмыстарды орындауы туралы екі жақты келісімге келеді. Кездесу қорытындысы бойынша залады өтеу туралы жазбаша келісім-шарт жасалады, ол зерттеулер көрсеткеніндей, 80%-тен 90%-ке дейінгі жағдайларда орындалып жүр.

Жаңазеландиялық үлгі де бар. Бұл үлгі Австралия мен Жаңа Зеландияда пайда болды және «отбасылық конференция» деп аталады. Конференция осыған ұқсас схема бойынша, бірақ құқық бұзушының отбасы мүшелерінің, құқық бұзушының адвокаты мен полиция қызметкерінің қатысуымен өтеді.

Зер Ховард айқындаған сот төрелігінің құқықтық жүйесінің, жазалау (ресми) және қалпына келтіру жүйесі сияқты, өзінің артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Қазақстан сот төрелігінің құқықтық жүйесін үйлесімді дамыту үшін екі жүйенің де оңды тұстарын кеңінен пайдалануы қажет. Осы баяндалғандар қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу заңнамасын одан әрі реформалауды да көздейді, ол әрине прогресшіл және халықаралық стандарттарға сәйкес келеді. Бірақ уақыт көрсеткеніндей, іс жүргізу заңнамасы кәмелетке толмағандар істері бойынша құқықтық рәсімдерді нақтылауды, қылмыстық процесте де, сот ісін жүргізуде де ювенальдық әділет принциптерін одан әрі енгізуді нақтылауды қажет етеді.

Мысал үшін, ҚІЖК-нің «Ерекше іс жүргізу» бөліміне «Қылмыстық жауапкершілік жасына жетпеген кәмелетке толмағандардың қоғамдық қауіпті іс-ірекеттерін қараудың ерекшеліктері» деген жеке тарауды енгізген жөн құсап көрінеді. Аталған тарауда кәмелетке толмағандардың аталған санатына қатысты материалдарды сотқа дейін әзірлеудің, оларды сотта қараудың ерекшеліктері көрініс тапқан болар еді, яғни қазіргі кезде олардың құқықтық мәртебесі қылмыстық іс жүргізу заңымен регламенттелмеген. Бұдан басқа, қылмыстық жазаны қолданудың үлкен бөлігін тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларымен ауыстыру мүмкіндігін көздеген жөн.

Қазақстандағы ювенальдық әділет тұжырымдамасын іске асырудың нұсқаларының бірі Ресей ғалымдары Э.Б.Мельникова мен Г.Н.Ветрова әзірлеген Ювенальдық әділет туралы заңның авторлық жобасы болар еді. Жоба кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі іс жүргізудің жаңа тәртібін егжей-тегжейлі әзірлейді және мынадай тарауларды: жалпы ережелерді (ювенальдық әділет, оның принциптері мен халықаралық базасы), ювенальдық әділет жүйесін, процеске қатысушыларды, кәмелетке толмағандардың қатысуымен іс жүргізудің жалпы шарттарын, сотқа дейін іс жүргізуді, сотта іс қарауды, кәмелетке толмаған құқық бұзушыларға ықпал ету шараларын соттың тағайындауын қамтиды.

Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі соттардың түрі, олардың құрамы мен құзыреті туралы айтылатын тарау, менің ойымша, ерекше қызығушылық туғызады. Атап айтқанда, онда ювенальдық әділет шеңберіндегі кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қатысты барлық шешімдерді кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі сот қана қабылдауға тиіс деп айтылады. Оның үстіне мұның соңғысы кешенді құзыретке ие болады, яғни осы сот кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық істерді де, азаматтық істерді де (мысалы, қамқоршылық пен қорғаншылық, ата-аналық құқықтардан айыру мәселелері және басқалары), сондай-ақ әкімшіліқ құқық бұзушылық істерін де қарауға уәкілетті.

Ювенальдық әділет шеңберіндегі жобаға сәйкес кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі соттардың үш түрі жұмыс істеуге тиіс, олар өздерінің құрамы және қаралатын істердің санаты жағынан ерекшеленеді:

1. жеке дара судья (оның сотта қарауына алдын ала тергеу жүргізуді қажет етпейтін кәмелетке толмағандардың онша маңызы жоқ құқық бұзушылықтары туралы істер, сондай-ақ әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы  істер жатады);

2. тұрақты судьялар алқасы (қалған барлық істерді қарайды және 3 маман судьядан тұрады);

3. кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі алқабилер соты (алқабилер саны – 9, өз қызметін қолданыстағы ҚІЖК-де көзделген ережелер бойынша жүзеге асырады.

Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі сот ісін жүзеге асыруда авторлар едәуір рөлді әр түрлі тектегі әлеуметтік ұйымдарға береді (мысалы, сот жанындағы қорғаншылық кеңес).

Әрине, белгіленген проблеманы шешудің мен ұсынған нұсқалары егжей-тегжейлі зерделеуді, зерттеуді және сынақтан өткізуді қажет етеді. Осы конференцияның шеңберінде проблеманың өзін, оның Қазақстан сот жүйесі үшін өзектілігін белгілегім келеді. Ювенальдық әділет саласындағы пионер болып табылатын Америка Құрама Штаттарынан әріптестердің қатысуымен өткізіліп отырған бүгінгі конференция белгіленген тақырыпты қарастыруға кешенді және терең келуге, ондағы бар оңды және теріс сәттерді талқылауға, бағалы ұсынымдарды әзірлеуге көмектеседі деп үміттенемін.

Бірінші кезекте, жұмысты біздің ойлауымыздағы жаттандылықты жеңуден бастауымыз қажет – кәмелетке толмаған қылмыскерлер болмауға тиіс, тек оған тиісті ықылас пен жәрдем көрсетуге қабілетсіз болып отырған біздің қоғамымыз жұқтырған «ауру» жасөспірімдер ғана бар.  Балалардың ешқайсысы ешқашан әдейі қылмыскер болғысы келген жоқ, оны бұған дені сау емес қоғам мәжбүр етті. Осыған байланысты біздің балаларымызға көмектесу үшін қоғамның өзінің өзгеруі қажет, өйткені бүгін біз оларды қорғай отырып қана болашаққа ие боламыз.

 

 «Соттардың рөлінің күшеюі: судьялардың тәуелсіздігі, сот

төрелігінің жетімділігін қамтамасыз ету» атты Халықаралық

ғылыми-практикалық конференцияда жасалған баяндама.

Астана қаласы, 2004 жылғы 25-26 наурыз

 

 

«Қазақстан Республикасы – Еуропалық Одақ» Парламенттік ынтымақтастығы комитетінің Брюссель қаласында (Бельгия) өткен екінші отырысында «Қазақстан Республикасындағы заңсыз есірткі айналымына, терроризм мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес проблемалары» тақырыбы бойынша сөйленген сөз

 

Құрметті Төраға мырза!

Құрметті ханымдар мен мырзалар!

 

«Қазақстан Республикасы – Еуропалық Одақ» Парламенттік ынтымақтастығы комитетінің екінші отырысына барлық қатысушыларды құттықтап, табысты жұмыс істейміз деп сенім білдіруге рұқсат етіңіздер.

Заңсыз есірткі айналымына, терроризм мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес проблемалары қазіргі заманғы кез келген мемлекет үшін өзекті болып табылады. Мұндай проблема Қазақстанда да бар. Осы проблемалардың әрқайсысын, біздің ойымызша, жеке-жеке қарастыру керек.

Терроризм – қазіргі кездегі ең қауіпті қылмыстардың бірі, оның көбінесе ұлттық қана емес, халықаралық сипаты да бар. Террористік іс-қимылдар әртүрлі болуы мүмкін, бірақ олардың бәріне екі ортақ элемент тән. Біріншіден, олар мемлекеттік билікке нұқсан келтіруге бағытталған және екіншіден, халық арасында террористердің ұйымдастырылған әрі қатал күш көрсетуінен туындаған қорқыныш пен шарасыздық сезімін туғызады.

Халықаралық терроризмге қарсы күресті үйлестіретін халықаралық-құқықтық актілер мен органдардың өте көп болғанына қарамастан, осы уақытқа дейін халықаралық құқықта халықаралық терроризм ұғымын, оның заңдық табиғаты мен жауапкершілігін айқындайтын бірыңғай әмбебап келісім болмай отыр. Халықаралық терроризм актілерінің толық тізбесі жоқ.

Қазақстан Халықаралық терроризмге қарсы күресте басқа елдермен ынтымақтаса жұмыс істеуде.

Аталған халықаралық актілердің бірқатар нормалары Қазақстанның қылмыстық заңнамасына енген. Айталық, ҚР ҚК-нің «Терроризм» деген 233-бабының диспозициясында «Терроризм, яғни жарылыс жасау, өрт қою немесе адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамға қауіпті өзге де зардаптардың туындау қаупін төндіретін өзге де іс-әрекеттер жасау, егер осы іс-әрекеттер қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру не мемлекеттік органдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында жасалса, сондай-ақ аталған іс-әрекеттерді дәл сол мақсатта жасаймын деп қорқыту» деп айтылған. Саралаушы белгі ретінде алдын ала сөз байласу бойынша адамдар тобының қылмыс жасауы, атыс қаруын қолдану, жаппай қырып-жоятын қаруды, радиоактивті материалдарды қолдануға немесе қолданамын деп қорқытуға және адамдарды жаппай қырып-жоюға әкеп соғуы ықтимал, сондай-ақ абайсызда адам өліміне немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеп соғатын өзге де іс-әрекеттерді жасаумен немесе жасаймын деп қорқытумен ұштасқан ұйымдасқан топ көрсетіледі.

Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске де көп көңіл бөлінеді. Осы зұлымдықпен күресуде қолданыстағы заңнаманың тиімділігін арттыру мақсатында 1998 жылғы 2 шілдеде «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заң қабылданды. Осы заң сыбайлас жемқорлықтың, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтың ұғымын ашып көрсетіп, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі принциптерін айқындап берді. Бұл заңның қабылдануымен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске жалпы мемлекеттік маңыз мәртебесі беріліп, осы саладағы ұйымдастырушылық және құқықтық жұмыс жалпы жүйелі де кешенді сипат алды.

2001 жылғы 5 мамырда Қазақстан Республикасының Президенті Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2001-2005 жылдарға арналған бағдарламасын бекітті. Бұл бағдарламада БҰҰ органдары мен басқа да халықаралық ұйымдардың барлық ұсынымдары ескерілді. Бағдарлама осы салада басқа мемлекеттермен, халықаралық және өзге де үкіметтік емес ұйымдармен кең халықаралық ынтымақтасуды көздейді. Онда сыбайлас жемқорлық саласында жұмыс істейтін мемлекеттік органдардың қызметіне қолдау көрсету үшін, кадрларды даярлау мен қайта даярлауда, тәжірибе алмасуда, перспективалы бағдарламаларды әзірлеуде халықаралық ұйымдар мен донор-елдердің техникалық және өзге де көмегін тарту, сондай-ақ қазақстандық мамандардың сыбайлас жемқорлық проблемалары бойынша халықаралық кездесулер мен форумдардың жұмысына қатысуы ұсынылады.

Өзімнің қысқаша сөзімде одан әрі мен заңсыз есірткі айналымына қарсы күрес мәселелеріне неғұрлым егжей-тегжейлі тоқталғым келеді. Мұны нашақорлық пен есірткі бизнесіне  тұсау салу проблемаларына қарағанда, сыбайлас жемқорлық көбіне Қазақстаннның ішкі проблемасы болып табылатындығымен, ал терроризмге қарсы күрес мәселелері Қазақстан үшін қазіргі кезде онша өзекті болмай отырғандығымен түсіндіруге болады.

Заңсыз есірткі айналымына қарсы күрестің жай-күйін талдау.

Орталық Азия мемлекеттері арқылы Еуропаға есірткінің транзиттік жолы өтетіндігі мәлім. БҰҰ Есірткіні бақылау және қылмыстылықтың алдын алу жөніндегі басқармасының мәліметтері бойынша бүгінгі күні апиын заттарының жалпы дүниежүзілік заңсыз көлемінің 75-80%-іне дейіні Ауғанстанда өндіріледі.

Есірткі бизнесі кез келген кәсіпкерлік қызмет сияқты нарық заңына бағынады. Сондықтан Оңтүстік-Батыс Азия елдерінің есірткі өндірушілері, бірінші кезекте Еуропа нарығында өз тауарын неғұрлым көп пайда әкелетін етіп өткізуге ұмтылуда. Өйткені Орталық Азияның өзі Ауғанстанда жыл сайын өндірілетін 4-5 мың тонна апиынды тұтынуға қабілетсіз. Бүкіл Орталық Азияда халқының 2/3 бөлігін құрайтын балалар мен қарт адамдарды қоса алғанда, 55 миллионнан аспайтан адам тұрады.

Қазақстанда синтетикалық есірткі, ең алдымен жастар арасында айрықша кең таралған «экстази» есірткісі өз ықпалын барған сайын кеңейтуде. Оларды елге жеткізу маршруттары Ресей аумағы арқылы Еуропа елдерінен келеді. Осылайша, Қазақстан аумағы бұл жағдайда синтетикалық есірткінің Азия құрлығының түкпіріне қарай өтетін транзиті үшін пайдаланылады.

Қазақстан аумағы арқылы есірткі тасымалына басқа мемлекеттердің азаматтары тартылады. Бұлар негізінен Тәжікстанның, Қырғызстанның, Өзбекстан мен Ресейдің азаматтары. Егер 1999 жылы қылмыстық жауаптылыққа 619 осындай адам тартылса, 2000 жылы олардың саны 637 адамға жетті.

2000 жылдың 12 айы ішінде аяқталған қылмыстық іс жүргізу бойынша 10,37 мың кг есірткі және психотроптық зат алынды. Әсіресе заңсыз айналымнан героиннің алынуы ұлғайғанын атап өту керек: 1995 жыл мен 2000 жылдар аралығында бұл көлем 25 граммнан 262 килограммға артқан.

Соңғы жылдары Қазақстанда заңсыз есірткі айналымының проблемасы жалпы ұлттық сипат алды, оған іс жүзінде халықтың барлық жігі тартылған болып шықты. Аталған қылмыстарды жасағаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылған адамдардың саны 2000 жылдың 12 айы ішінде 1999 жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда 19149 адамнан 20856 адамға дейін көбейді.

2000 жылдың қорытындылары есірткі қылмысының бұрын байқалған Қазақстанның солтүстік өңірлеріне көшу үрдісін растап берді.

Құқық қорғау органдары өз қызметінде, негізінен, есірткі тұтынушыларды анықтайды. Жеткізушілердің өздері, орнықты қылмыстық топтардың, қылмыстық қоғамдастықтардың басшылары шебер бүркеленіп, сот төрелігінің қолына сирек түседі.

 

Қазақстан Республикасындағы заңсыз

есірткі айналымының себептері мен жағдайлары

 

1.       Қазақстанда жұмыссыздықтың болуы. Жұмыссыздардың бір бөлігі заңсыз есірткі өсіріп, оны Ресейге және ТМД-ның басқа да шекаралас мемлекеттеріне тасымалдаумен айналысады, өйткені мұны кіріс алудың нақты көзі деп есептейді. Есірткі процестеріне әйел мен баланың барған сайын көп тартылуы айрықша алаңдаушылық туғызады.

2.       Соңғы жылдары сора егістіктері мен алқаптарын оқшаулауға және жоюға қаражаттың болмауы. Айталық, құрамында есірткі бар өсімдіктер табиғи өсетін алқаптардың көлемі бойынша сөз жоқ алда тұрған Жамбыл облысында жергілікті бюджет қаражатынан қаржыландырудың болмауы себебінен 2000 жыл бойы осы бағытта қандай да бір жұмыстар жүргізілмеген.

3.       Қазақстанға Орталық Азия республикаларынан, Шешенстаннан және басқа да шиеленісті аймақтардан қоныс аударушылар мен босқындардың көшіп келуі, олар өздері тұрған мемлекеттерден Қазақстанның аумағы арқылы есірткі транзиті жолдарын белсенді түрде қалыптастырып, әзірлеуде.

4.       Нашақорлықтың алдын алумен және одан емдеумен айналысатын нарколог-мамандар саны мен арнаулы медициналық мекемелер желісінің жетіспеуі, әсіресе, ауылдық жерлерде жетіспеуі.

5.       Нашақорлық және есірткі бизнесіне қарсы күрес мәселелерімен айналысатын құқық қорғау органдары бөлімшелерінің, сондай-ақ шекаралық және кедендік тексеру бекеттерінің техникалық жағынан нашар жарақтандырылуы, олардың санының аздығы.

 

Нашақорлық пен есірткі бизнесінің таралуына

қарсы іс-қимыл шаралары

 

Қазақстанның өзінде жоғарыда аталған проблемаларды шешу үшін атқарылған іс аз емес. Әсіресе соңғы 2-3 жылда бұл жұмыс жандана түсті. Нақ осы кезеңде Қазақстан Есірткі заттары туралы 1961 жылғы конвенцияны, Психотроптық заттар туралы 1971 жылғы конвенция мен Есірткі және психотроптық заттардың заңсыз айналымына қарсы күрес туралы 1988 жылғы конвенцияны ратификациялады. Өз тарихында тұңғыш рет Қазақстан  1998 жылғы 10 шілдеде «Есiрткi, психотроптық заттар, прекурсорлар және олардың заңсыз айналымы мен терiс пайдаланылуына қарсы iс-қимыл шаралары туралы» Заң қабылдады. Қазақстан Үкіметінің қаулысымен Есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлардың тізімі бекітілді.

Республикада нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің негізгі бағыттары мен осы мәселе бойынша мемлекет саясаты «Қазақстан Республикасында нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2001-2005 жылдарға арналған стратегиясының» және «Қазақстан Республикасында нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2000-2001 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламаның» ережелерінде нақты жазылған. Әділет министрлігі мүдделі министрліктермен және ведомстволармен бірлесе отырып, жаңа Мемлекеттік бағдарламаны әзірлей бастады, оның мақсаты Нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрес стратегиясының 2002-2003 жылдарға арналған 2-кезеңін іске асыруды қамтамасыз ету болып табылады.

Стратегия мен Мемлекеттік бағдарламаның ережелерін іске асыру және заңсыз есірткі айналымына қарсы бара-бар шараларды қолдану мақсатында әрбір облыста және Астана мен Алматы қалаларында әкімнің орынбасарлары басқаратын нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрес жөніндегі өңірлік комиссиялар жұмыс істеуде, нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің өңірлік бағдарламалары әзірленді. Азаматтардың тұратын, оқитын және жұмыс істейтін жерлері бойынша қоғамдық бірлестіктердің қызметі жандана түсті.

Жоғарыда аталған бағдарламаларға сәйкес қаралып отырған зұлымдыққа қарсы күресте негізгі күш өңірлердің мүмкіндіктеріне түседі.

Біріншіден, нашақорлыққа қарсы күрес проблемалары Астана мен Алматы қалаларының ғана емес, республиканың барлық өңірлерінің күн тәртібінде тұр. Екіншіден, ортақ үрдістерге бағынған, қандай да бір нақты іс-шаралардың басымдықтары мен тактикасын таңдауда тиісті тұрғыдан келуді қажет ететін болғанымен, әрбір өңірде есірткіні теріс пайдалануға байланысты ерекше нашақорлық жағдайы қалыптасуда. Басқаша айтқанда, өңірдегі шынайы жағдайды және қажетті шаралар жиынтығын түсінуді ең алдымен жергілікті биліктің өзі білуге тиіс (әкімдер, мәслихаттар, нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрес жөніндегі өңірлік комиссиялар).

Қазақстанның өңірлері (әсіресе, оңтүстік) көптеген бөліктерінің ауқымды аумақтарында каннабисстің табиғи өсу проблемасы есірткі таралуына ықпал ететін елеулі теріс фактор болып табылады, бұл баға жағынан қымбат болмауын ескере отырып, оған оңай қол жеткізуге мүмкіншілік жасайды. Сора мен апиын көкнәрі алқаптарын өсіру күнделікті практикаға айналды, әсіресе оңтүстік өңірлерде көп байқалуда. Есірткі өсірумен айналысатын адамдар әр кезде бастамашы бола бермейді, өйткені олар көбіне болмашы ақы үшін есірткі саудагерлерінің тапсырысын ғана орындайды. Тиісінше, алқап табылған жағдайда жауапкершілікке нақ ұйымдастырушы тартылады деп нық сеніммен айтуға болмайды.

Заңсыз есірткі айналымына тұсау салуға, өкінішке орай Қазақстанның өз мүмкіндіктері әлі жеткіліксіз. Бұл бірінші кезекте, осы кезеңдегі елдің ресурстарының шектеулі екендігімен түсіндіріледі. Есірткіге қарсы мақсаттарға қол жеткізу үшін және ең алдымен, құзырлы органдарды техникалық жағынан нығайту мен кадрларды даярлау бағытында әлі көптеген істер атқару керек. Бұл ретте кадрларды қайта даярлау мен даярлау жаңа жабдықтар мен техниканы жеткізе отырып жүзеге асырылуға тиіс.

Қазақстан БҰҰ-ның Есірткіні бақылау және қылмыстылықтың алдын алу жөніндегі басқармасымен (ЕСҚАБ), Еуропалық Одақпен, басқа да бірқатар халықаралық ұйымдармен тығыз ынтымақтастық орнатты. Республика есірткіге қарсы күрес саласында олар жүзеге асырып жатқан бастамаларға барынша қолдау көрсетуде. Бұл ынтымақтастықта әрине әлі де резервтер бар. Біздің көзқарасымызша, бұл жұмыста Еуропалық Одақ миссиясын жандандыру қажет. Бұл ұйымның көмегі заңсыз есірткі айналымына қарсы күрестегі біздің ұлттық бағдарламаларымызды іске асыру жоспарында да және түрлі экономикалық жобаларды іске асыру кезінде осы проблемаларды тұрақты есепке алу да елеулі болар еді.

Ханымдар мен мырзалар! Өз сөзімді аяқтай келе, заңсыз есірткі айналымына қарсы күрес проблемасының жаһандық сипат алып келе жатқанына сіздердің назарларыңызды тағы да аударғым келеді Мемлекеттердің бірлескен күш-жігерінсіз бұл бағытта біздер табыстарға қол жеткізе алмаймыз.

 

Назарларыңызға рақмет.

 

Брюссель қаласы (Бельгия),

2004 жылғы 6 қазан

 

 

«АЗАПТАУЛАРДЫ ЖӘНЕ БАСҚА ДА ҚАТЫГЕЗ НЕМЕСЕ АДАМНЫҢ АР-НАМЫСЫН ҚОРЛАЙТЫН ІС-ӘРЕКЕТТЕР МЕН ЖАЗАЛАУ ТҮРЛЕРІН БОЛДЫРМАУДЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕХАНИЗМДЕРІ» АТТЫ ДӨҢГЕЛЕК ҮСТЕЛГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРҒА АРНАЛҒАН ҚҰТТЫҚТАУ СӨЗ

 

Құрметті дөңгелек үстелге қатысушылар!

Қазақстан Республикасында 1995 жылы қабылданған Конституция белгілеген бағытқа сәйкес демократиялық, әлеуметтік, құқықтық мемлекетті қалыптастырудың күрделі процесі жүріп жатыр.

Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше мемлекет ретінде БҰҰ-ның Жарғысын орындау және БҰҰ Жарғысының ережелерін ұлттық заңнамаға енгізу жөніндегі міндеттемені толық көлемде қабылдады.

Мәселен, еліміздің негізгі заңында Адам құқығының жалпыға бірдей декларациясына сәйкес адам құқығы мен оларды жіктеу саласындағы жалпы жұрт мойындаған халықаралық стандарттар көрініс беретін азаматтардың азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарының ауқымды кешені бекітілген.

Республикамыз Конституциясының 98 баптарының үштен бір бөлігі адамның құқығын, бостандықтары мен міндеттерін бекітеді. Аталған баптарды Конституцияға енгізудің негізі азаматтардың өмірі, құқықтары мен бостандықтары тәрізді құндылықтарды басымдық ретінде белгілеу болып табылады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабында заң алдында барлығының тең екендігі айқындалған. Онда былай делінген: «Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды». Аталған бапты негізге ала отырып, Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы адамды кемсіткені және оған қатысты азаптау қолданғаны үшін жазалауды көздейді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-бабында «Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадыр-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды» деп белгіленген.

Бұл конституциялық нормалар Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық атқару кодекстерінде одан әрі дамытылды. Кодекстерде азаптаудың барлық актілері қылмыс ретінде көзделетін, оларда қылмыстық процесс, сондай-ақ сотталушылардың жазасын өтеуі барысында жол берілмейтін нормалар жеткілікті мөлшерде қамтылған.

1998 жылы Қазақстан БҰҰ-ның Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенциясын ратификациялады. Конвенция ұсынысының негізінде біздің заңнамамызға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Атап айтқанда, Қылмыстық кодекске азаптауды қолданғаны үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейтін 347-1-бап енгізілді, мұнда азаптауды айқындау Конвенцияның редакциясына сәйкес келеді.

Қылмыстық кодекске енгізілген толықтырулармен қылмыстық процесті жүргізуші, азаптауларды және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалауларды қолданғаны үшін жауаптылықты қоса алғанда, сот төрелігі мен жазаны орындауға қарсы қылмыс жасаушы лауазымды адамдар мен органдардың қылмыстық жауаптылығы мен жазалануы регламенттеледі.

БҰҰ Конвенциясының азаптауларға қарсы ұсыныстарын орындау үшін Қазақстанда пенитенциарлық жүйе демилитеризацияланды, тергеу изоляторлары Ішкі істер министрлігінің құрылымынан Әділет министрлігінің заңды құзырына көшірілді, сондай-ақ Қылмыстық іс жүргізу кодексіне толықтырулар енгізілді, оған сәйкес айыпталушыны азаптау нәтижесінде мойындатуға жол берілмеуге тиіс деп танылды.

Конвенция алдындағы міндеттемені және БҰҰ-ның Азаптауға қарсы комитетінің ұсынысын орындау үшін Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі соңғы жылдары сотталғандардың жазаны өтеу кезеңінде және бірінші кезекте, түзеу мекемелерінде бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу кезеңінде құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етуге бағытталған шаралардың ауқымды кешенін іске асырды.

Мемлекетіміздің қылмыстық саясатын ізгілендіру 13-баптың санкцияларындағы бас бостандығынан айыру түріндегі (ауыр емес қылмыстар жасағаны үшін) жазалауды алып тастауға мүмкіндік берді; қылмыстың 11 құрамы бойынша жазалау санкциялары төмендетілді. Бұл пайдакүнемдікпен жасалған қауіпсіз қылмыс үшін жазалау мерзімін төмендетуге мүмкіндік берді, соның нәтижесінде жекелеген қылмыс ауыр санаттан ауырлығы орташа қылмыс санатына ауыстырылды және тиісінше оларды осындай қылмыс жасаған адамдарға қолдануға мүмкіндік болған жағдайда бас бостандығынан айыру орындарында жазаны өтеу мерзімі мерзімінен бұрын шартты босату мерзіміне төмендетілді, бұл түзеу мекемелеріндегі сотталғандардың санын төмендетуге мүмкіндік туғызды.

1999 жылдан бастап бүгінгі кезеңге дейін «түрмедегі адам» саны 64 мыңнан 46 мыңға дейін немесе 30%-ке азайды. Дүниежүзінің пенитенциарлық жүйесін зерттеумен шұғылданатын Түрмелерді зерттеудің халықаралық орталығының ақпараты бойынша Қазақстан түрмедегі адам индексі бойынша әлемде үшінші орыннан он тоғызыншы орынға көшті.

Әділет министрлігі мен Халықаралық түрме реформасының (PRI) бірлескен жобалары шеңберінде 2001 – 2003 жылдары «Пенитенциарлық мекемелерді басқарудағы адам құқығы» тақырыбы бойынша өңірлік семинарлар өткізілді. Семинарлардың негізгі мақсаты қылмыстық атқару жүйесінің қызметкерлерін сотталғандармен жұмыс істеуде халықаралық стандарттарды қолдануға үйрету болды, бұл бас бостандығынан айыру орындарындағы адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін сақтауға, соның ішінде азаптауға тыйым салуға кепілдікті күшейтуге ықпал етті.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 31 желтоқсандағы Қаулысымен Қазақстан Республикасының қылмыстық атқару жүйесін одан әрі дамытудың 2004 – 2006 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді, оны іске асыру шеңберінде Үкімет бас бостандығынан айрылған адамдарды ұстау жағдайын жақсарту, түзеу мекемелерін салу мен қайта жаңарту мәселелерін шешуге арнап 9 млрд. теңге бөлді.

Бағдарламамен сондай-ақ сотталғандарды еңбекке қамту, қылмыстық атқару жүйесі мекемелерінде ұсталатын адамдардың құқықтарын қорғау кепілдігін күшейту проблемаларын шешуге бағытталған іс-шаралар көзделген.

Республикамыз әлемдік қоғамдастықпен бірге азаптауларға қарсы күрес проблемасына маңызды мән береді. Осы проблеманы шешудегі басты назар азаптауды немесе қатыгездік жасауды болдырмауды мақсат ететін алдын алу қызметіне бағытталған.

БҰҰ-ның адам құқығы жөніндегі қазіргі жоғарғы комиссары Мэри Робинсон ханым да бізді осыған шақырады: «Азаптауларға қарсы күрес жөніндегі күш-жігер ең алдымен оны болдырмау саласында маңызды». 10 желтоқсанда – Адам құқығын қорғаудың халықаралық күні қарсаңында өткізіліп отырған бүгінгі дөңгелек үстелдің тақырыбы нақ осы мақсатқа – азаптауларды болдырмауға арналған.

 

Қазақстан Республикасының Парламентінде

болып өткен «Дөңгелек үстелде» сөйленген сөз.

2004 жылғы 8 желтоқсан

 

 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТЕРРОРИЗМГЕ

ҚАРСЫ КҮРЕС САЛАСЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ САЯСАТЫ

 

Бүгінгі таңда отандық заңнаманың бүкіл жүйесі ел Конституциясының негізге алынатын ережелерін іске асыруға бағытталған, оған сәйкес адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына болып табылады, өйткені нақ осылар – қоғам өркениетінің өлшемі.

Оның үстіне ХХ ғасырдың соңында қазіргі қоғам орасан жойқын күшпен келген құбылысқа душар болғанын мойындағанымыз жөн. Есірткі бизнесін, адамдармен сауданы және экстремизм мен терроризм көріністерін сөзсіз солардың қатарына жатқызуға болады. Соңғысы қазіргі кезде ерекше маңызға ие болып, бүкіл адамзатты үрейлендіріп отыр.

Терроризмнің күшейіп келе жатқан қатерін және оған қарсы күрес шараларын әзірлеудің сөзсіз қажеттігін ескере отырып, БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 1972 жылы терроризм жөніндегі комитетті құрды, оның мандаттарының бірі осы ұғымды айқындау болды. Бұл комитеттің қаншылықты күш-жігер жұмсауына қарамастан, әлі күнге дейін «терроризм» ұғымын, оның мазмұнын айқындауға қатысты барлық мүдделі мемлекеттердің келісіміне қол жеткен жоқ. Бұл ұғымды өнеркәсібі дамыған мемлекеттер мен дамып келе жатқан мемлекеттер өкілдері әртүрлі түсінеді. Терроризмнің феноменологиясына бірдей көзқарастың болуы болашақтың еншісіне тиетін шығар.

Сонымен бірге терроризмге қарсы күрес проблемасы қазірдің өзінде ұлттық деңгейде де, халықаралық деңгейде де бұл құбылысқа қарсы күрес саласында мемлекеттердің келісілген іс-қимыл жасауын алдын ала айқындайтын көкейтесті маңызға ие болып отыр.

Терроризм дамуының қазіргі заманғы кезеңінің аталған аспектілері бүкіл дүние жүзілік қоғамдастықтың ғалымдары мен практиктерін оған пәрменді қарсы тұру жолдарын іздеуге мәжбүр етуде.

Терроризм проблемасы терроризм көріністеріне қарсы күрес жүргізетін ғалымдар мен органдардың зерттеу нысанасы болып табылады. Сонымен бірге бүгінгі таңда терроризмге баға беруде бірыңғай түсінік және өлшем жоқ екенін атап айтқан жөн.

«Терроризм» және «террор» термині 1789 – 1794 жылдардағы Француз буржуазиялық революциясы кезінен бастап кеңінен қолданыла бастады. Сәл кейінірек, 1798 жылы Француз академиясының сөздігінде ол «үрей жүйесі» ретінде айқындалды. Ұлыбританияда біршама өзгеше: «қорқынышты басқару» деген маңызға ие.

Терроризм көрінісінің алғаш белгілі болған тарихы оны айқындайтын сөзден әлде қайда бұрын пайда болды. Біздің дәуіріміздің І ғасырында-ақ қазіргі Израил иеленіп отырған аумақтарда сикарилер ұйымы әрекет етті, олар еврейлердің римдіктермен ынтымақтасқан бетке шығар өкілдерін өлтіруді өздеріне міндет етіп қойды. Одан кейін Орта ғасырларда ассошафиндердің мұсылман сектасы Сирияда билік өкілдерінің көзін жойды. Шамамен осы кезеңде Үндістан мен Қытайда әртүрлі құпия қоғамдар іс жүзінде террорлық әдістерді қолданды. Бүгінде  Иран мен Ауғанстан құрамына кіретін жер билеушілерге исмайлиттер сектасы нағыз үрей туғызып отыр.

Терроризмнің жаңа кезеңі ХІХ ғасырдың ортасы мен екінші жартысына тура келеді. Еуропа елдерінде, АҚШ-та және Ресейде өз үкіметтерінің қызметіне ықпал ету мақсатында «іс-әрекет арқылы насихатты» пайдаланатын жақсы ұйымдасқан солшыл радикалдық қозғалыстың пайда болуын осы кезеңге жатқызуға болады. Ресейде бұлар - халықшылдар (кейініріек эсерлер), Францияда, Италияда, Испанияда және АҚШ-та анархистер еді.

ХХ ғасырдың бірінші жартысы әсіре оңшыл ұйымдардың террорлық әрекетімен ерекшеленді, олардың ішінде румыннің «темір гвардиясын», Германиядағы, Франциядағы және Венгриядағы әртүрлі ұлттық-сепаратистік, фашистік қозғалыстарды атауға болады.

Терроризм өрістеуінің бөлек кезеңі ретінде ХХ ғасырдың екінші жартысын бөліп көрсеткен жөн. Бұл кезеңнің террористік әрекеті көрінісінің жиынтығы «халықаралық терроризм» деген терминмен белгіленеді.

Екінші дүние жүзілік соғысқа дейін жер шарының  әртүрлі нүктелеріндегі экстремистік және террористік ұйымдар өзара идеологиялық, ақпараттық немесе қаржылық жағынан байланыссыз болған болса, терроризмнің қазіргі жағдайы, ең алдымен, осы жекелеген ұйымдардың діни, этникалық, идеологиялық негіздерде неғұрлым ірі құрылымдарға ықпалдасуымен сипатталуда. Әдетте, бұл құрылымдар өте жақсы ұйымдасқан, өздерінің іс-қимылын үйлестіру үшін қазіргі заманғы байланыс құралдарын пайдаланады, сенімді қаржы көздері және қару-жарақ жеткізіп берушілері бар, өздері қаласа да, қаламаса да бұл қызметті экономикалық жағынан дамыған елдер де, қарулы қақтығыстар орын алып отырған нашар дамыған өңірлер де атқарып отыр.

Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде терроризм «террор саясаты мен практикасы» ретінде айқындалады, бұл, өз кезегінде, «өзінің саяси қарсыластарын көзін жойып жіберуге дейін күш қолданып, зорлық-зомбылық жасаудан көрінетін қорқыту»[6] ретінде түсініледі.

Дегенмен қазіргі заманғы терроризмді сипаттау үшін зорлық-зомбылық пен ұйымдасқан қылмыстың ауқымын ескеру де қажет екенін атап көрсетеміз. Жарылыстар ұйымдастыру, кепілге ұстау, бәсекелестерін қорқыту немесе күш қолданып жою сияқты әрекеттер көбінесе терроризммен сырттай ұқсас болып келеді.

Осы жағдайларды ескере отырып, халықаралық терроризм мен экстремизмге қарсы күрес барлық деңгейде мемлекеттердің өзара әрекет жасауын талап етеді, Қазақстан осы салада бірқатар халықаралық, мемлекетаралық шарттарға және келісімдерге қол қойды. Бүгінгі таңда Қазақстан терроризмге қарсы іс-қимыл жөніндегі 12 халықаралық конвенцияның 7-еуіне қосылды. Бұл саладағы халықаралық құжаттардың қатарына Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің терроризмге қарсы күрестегі ынтымақтастығы туралы Шартты (Минск, 1999 жылғы 4 маусым), Терроризмге, сепаратизмге және экстремизмге қарсы күрес туралы Шанхай Конвенциясын (Шанхай, 2001 жылғы 15 маусым), Терроризмді қаржыландыруға қарсы күрес туралы халықаралық конвенцияны (Нью-Йорк, 2000 жылғы 10 қаңтар), Бомбалық терроризмге қарсы күрес туралы халықаралық конвенцияны (Нью-Йорк, 1998 жылғы       12 қаңтар), Жалдамалыларды тартуға, пайдалануға, қаржыландыруға және оқытуға қарсы күрес туралы халықаралық конвенцияны (Нью-Йорк, 1989 жылғы 4 желтоқсан) және басқаларын жатқызуға болады.

Сонымен бірге терроризмге қарсы күрес жөнінде қолданылып жатқан шаралар жеткілікті емес, тек ұлттық деңгейде де, халықаралық деңгейде де жүргізілетін келісімді іс-қимыл қана осы құбылысқа қарсы күресте мемлекеттердің бірыңғай саясатын жасауды алдын ала айқындай алады.

Оның үстіне бүгінде терроризмге қарсы күрестің көп жағдайда бір-бірінен алшақ екі стратегиясы қалыптасты.

Біріншісі, көп тарапты негізде қабылданған, қауіпті режимдерді, тіпті қарулы күрес жүргізіп жатқан және террористік акциялардан шімірікпейтін ұйымдарды да халықаралық құрылымдарға тартуға бағытталған жұмсақ, саяси жағы басым шешімдер және олар әлемдік аренадағы ұстанымда деструктивтік элементтерді бейтараптандырушы жаңа мотивациялар жүйесін қалыптастыруға күш-жігер жұмсау қажеттігінен туындайды.

Осыған орай терроризмді әскери жолмен басу кері нәтижеге – экстремистік күштерді шоғырландыруға және олардың саяси базасын кеңейтуге алып келуі мүмкін деген тұжырым жасалады. Қауіпті режимдер мен қозғалыстарды халықаралық құрылымдарға және институттарға тартуға баса назар аударылуда. Экстремистік мемлекеттер мен топтарға агрессивтік ұмтылыстан бас тартып, ынтымақтастыққа келу егестен гөрі неғұрлым тиімді екенін осылай дәлелдеуге болады деген ой келеді.

Терроризмге қарсы күрестің басқа стратегиясы күш қолдану әдісін мақсат етеді. Атап айтқанда, терроризм туғызып отырған қатер орасан қауіпті, ал саяси шешімдер, егер тіпті олар өз мақсатына жетсе де өте баяу деген тұжырым жасалады. Террористер және олардың  режимін қолдаушылар жойылуға тиіс. Тоталитарлық мемлекеттер оқшаулануға тиіс, ал әлемдік қоғамдастық оларда демократиялық өзгерістерді ынталандыруға қажеттің бәрін жасағаны жөн.

Сөз жоқ, біз терроризмге қарсы күрестің басқа әдістерінің де бар екенін теріске шығармаймыз. Бірақ терроризмге қарсы күрес жүргізуші мемлекет, ең алдымен, терроризмнің туындауына себеп болатын және жағдай жасайтын жәйіттерді жоюға бағытталған алдын алу шараларын қолдануға тиіс.

Қазақстанның дербес егемен мемлекет болып қалыптасуы, оның әлемдік қоғамдастыққа белсенді түрде енуі ел алдына бірқатар жаһандық проблемаларды қойып отыр. Қазақстанның қылмыстық саясатының негізгі бағыттарының бірі конституциялық құрылыс негізін және мемлекет қауіпсіздігін қорғау болып табылады. Атап айтқанда, бүгінгі таңда әлемдік ауқымда нақты қатер төндіріп отырған террористік және өзге де экстремистік құбылыстардан қорғану. Бұл орайда Қазақстан бірден және сөзсіз әлемдік антитеррористік майданды қолдады. Республика терроризмге қарсы күресте басқа мемлекеттермен барлық деңгейде тығыз өзара әрекет жасап, ынтымақтасуда.

Қазақстан өз тарапынан халықаралық тәжірибені ескере отырып, терроризмге және экстремизмнің өзге де көріністеріне қарсы күрестің заңнамалық базасын жетілдіру жөніндегі қызметті жүзеге асыруда, ол тұтас алғанда террористік қатерлерге барабар іс-қимыл жасауға мүмкіндік береді.

Аталған проблемаларды шешу жолындағы нақты қадамдардың бірі терроризмге және экстремизмге қарсы күресте мемлекеттік органдардың қызметін құқықтық реттеуді қамтамасыз етуге тиіс заңнамалық базаны жетілдіру, жеке адам мен қоғамның Конституцияда кепілдік берілген қорғалуы мен қауіпсіздігіне қол жеткізу болып табылады.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу кодекстерінің жаңа редакциясын 1998 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізу мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіретін қылмыс ретінде терроризм мен экстремизмнің (Қазақстан Республикасының ҚК 167, 233- баптары және тағы басқалары) алдын алудың және олардың жолын кесудің пәрменді механизмін жасау процесіндегі тірек нүктесіне айналды.

Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрестің құқықтық және ұйымдық негіздерін, мемлекеттік органдар және меншік нысанына қарамастан ұйымдар қызметінің тәртібін, сондай-ақ азаматтардың құқықтарын, міндеттерін және оларға берілетін кепілдіктерді айқындаған «Терроризмге қарсы күрес туралы» 1999 жылғы 13 шілдедегі Қазақстан Республикасы Заңының қабылдануы бұл бағыттағы келесі қадам болды.

Бұл заңда терроризм жеке адамдарға немесе қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты қорқыту мақсатында ұйымдарға, Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердің және халықаралық ұйымдардың шешімдер қабылдауына ықпал ету мақсатында не мемлекет немесе қоғам қайраткерлерінің қызметін тоқтату мақсатында не осындай қызмет үшін қасақана оны жасау әрекеті немесе қатер төндіру ретінде айқындалған.

Қазақстан Республикасы Президентінің «Терроризм мен экстремизм көріністерінің алдын алу және тыю жөніндегі шаралар туралы» 2000 жылғы 10 ақпандағы № 332 Жарлығы  мемлекеттік органдар құзыреті аражігінің нақты ажыратылуы және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің үйлестіруші рөлі жағдайында елде терроризмге қарсы бірыңғай саясатты дәйекті түрде іске асыруды қамтамасыз етті.

Парламент қабылдаған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне терроризмге қарсы күрес мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2002 жылғы 19 ақпандағы          № 295-ІІ Заң терроризм (Қазақстан Республикасы ҚК 233-бабы), терроризмді насихаттағаны немесе терроризм актісін жасауға жария түрде шақырғаны (Қазақстан Республикасы ҚК 233-1-бабы), террористік топ құрғаны, оған басшылық еткені және оның қызметіне қатысқаны (Қазақстан Республикасы ҚК 233-2-бабы) үшін жауапкершілікті күшейтті.

Сөйтіп, терроризмге қарсы іс-қимыл көп жағдайда адамзат өркениетінің өміршеңдігін айқындайды. Егер әлемдік қоғамдастық және ұлттық институттар бұл қасіретке қарсы тұра алмайтын болса, адамзат өміршеңдігінің жаһандық жүйесін жасауға жақындай түсуге деген күш-жігердің сәтсіздікке ұшырағаны деп анық айтуға болады. Терроризм, әлеуметтік құбылыстардың бәрінен өзгеше, бір мемлекеттің ішіндегі қоғамдық келісімді бұзуы, шиеленіс ахуалын және халықаралық аренада сенімсіздік туғызуы мүмкін. Әлемдік қоғамдастықтың уақтылы, үйлестірілген күш-жігері ғана болашақ үшін қорқынышсыз бүгінгі күнге лайықты өмірді қамтамасыз етіп, проблеманы шеше алады.

 

Ресей Федерациясы Федералдық Жиналысы

Федерация Кеңесінің Қазақстан Республикасы

Парламентінің Сенатындағы Күндері. Астана,

2004 жылғы 13-14 желтоқсан. Арнаулы басылым

 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫ

 

1948 жылғы желтоқсанда Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдау адам құқықтары саласындағы кодификацияның үзіліссіз процесін, құқықтық институттар мен оларды жүзеге асыру рәсімдерін жетілдірді. Осы жолдағы адамзат жылжуының жартығасырлық тәжірибесі адамның құқықтары мен еркіндігін қамтамасыз етпей, демократияға, құқықтық мемлекетке және әлеуметтік-экономикалық гүлденуге жету мүмкін еместігін дәлелдеді. Әрбір елде адам құқықтарымен байланысты істердің жағдайы халықаралық қоғамдастық мойындаған адам мен мемлекеттік өзара қарым-қатынастар принциптерін құрметтеу мен сақтауға; оларды ұлттық заңнамада өмірге келтіруге; адам құқықтарын қорғау жүйелері мен рәсімдеріне байланысты болады.

Қазақстан Республикасының Президенті 2002 жылғы 20 қыркүйектегі Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясатының тұжырымдамасы Қазақстан Республикасының Конституциясында жария етiлген, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының басымдығы, құқықтың үстемдігі, бiртұтас мемлекеттiк билiктiң тармақтарға бөлiнуi және олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы келiсе қызмет iстеуi принциптерiне негiзделген демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтiк мемлекет құру бағытының заңнамада дәйектi түрде iске асырылуын қамтамасыз етуге шақырады.

Тұжырымдаманың мақсаттарын жүзеге асыру қылмыстық заңнама саласындағы одан әрі ізгілікке, сот қызметінің ашықтығына, сот корпусының талаптарын арттыруға, қылмыстық ізге түсу органдары атқарушылық қызметінің сот бақылауын күшейтуге, рұқсат етілген қамаудың сот институтын енгізуге дейін алып келуі мүмкін.

                Қазіргі уақытта құқықтық жүйе элементтерінің белгіленген тұжырымдамалық ережелерін өмірге келтіру жөнінде белсенді жұмыстар жүргізіліп жатыр. Мысалы, 1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған және 1998 жылғы 1 қаңтарда күшіне енген Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне бірқатар өзгерістер мен толықтырулар енгізілген болатын. Өзгерістердің бағыты қылмыстық саясатты ізгілікке, бірінші кезекте халықтың әлеуметтік әлжуаз топтарына: жүктілерге; асырауында кәмелетке толмаған балалары бар  жалғызілікті әйелдерге; кәмелетке толмағандарға; жасы келген адамдарға қатысты ауыр емес және орташа ауыр қылмыстарды бірінші рет жасаған адамдарға қатысты бағытталған.

                Сонымен бірге ауыр және аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін қылмыстық ізге түсуден жалтарған кінәлі тұлғаларға қатысты, сондай-ақ қылмыстардың қайталануы кезінде ықпал ету шараларын қажетті объективті қаталдату да байқалады.

Адам құқықтары саласында қолданыстағы қылмыстық заңнамаға енгізілген негізгі өзгерістерге егжей-тегжейлі тоқтау қажеттігі туындап отыр.

Құқықтық реформаның негізгі мәселелерінің бірі өлім жазасын қолдануға мораторийді кезең-кезеңімен енгізу болып табылады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2003 жылғы 10 қыркүйекте өткен Қазақстан Республикасы Құқық қорғау органдарының кеңесінде өлім жазасын қолдануға мораторий енгізу қажеттігі және өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталғандарды ұстау үшін арнайы мекеменің құрылысы туралы атап өтті.

Осы проблемаға бірқатар халықаралық сипаттағы оқиғалар елеулі әсер етті.

2001 жылы Страсбургте өткен өлім жазасына қарсы Дүниежүзілік бірінші конгресте өлім жазасын жақтайтындармен ешқандай пікірталастар болған жоқ. Оның қатысушылары халықаралық қоғамдастық бүкіл елдердің халықтары мен үкіметтері тек қана саяси емес, сондай-ақ құқықтық және экономикалық құралдарды пайдаланып, өлім жазасын жоюды қамтамасыз етуге ықпал ету үшін пәрменді шараларды дәйектілікпен қолдануға тиіс екендігін негізге алды.

Парламенттік Ассамблеяның Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық жөніндегі ұйымының оныншы отырысында осы күндері заңнамалық тәртіпте не практикада өлім жазасы БҰҰ-ның мүше-мемлекеттерінің 189-ның 108-нде жойылған, ал ЕҚЫҰ құрамындағы 55 мемлекеттің 10 мемлекеті өлім жазасын қолданып жатқаны туралы атап өтті.

Қазақстан осы бағыттағы өлім жазасын кезең-кезеңмен жоюға бағытталған біртекті позицияны қолдайтынын атап өту қажет, ол өз көрінісін осы түрдегі жазалауды нақты қолданудан тапты.

Сондай-ақ 2003 жылы желтоқсанда Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасында өлім жазасына мораторий енгізу туралы» Жарлығы жарық көрді, ол қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру туралы Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасының қағидаларын іске асыруға бағытталған және өлім жазасын қолдануды шектеу жөніндегі бағдарламалық құжаттармен бекітілген бағыттың заңды жалғасы болып табылады.

Осыған байланысты қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының Парламенті 2003 жылғы 31 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне қамау түрiндегі жазалау, сондай-ақ өмiр бойы бас бостандығынан айыруды қолданысқа енгiзу мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» және «Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық атқару кодекстеріне өлім жазасын орындауға мораторий енгізуге байланысты өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңдарын қабылдады.

Қазақстанның әлемдік қоғамдастықтың толық құқықты мүшесі болу талпынысы біздің мемлекеттен белгіленген халықаралық стандарттарды сақтауды көздейді.

Мысалы, 1997 жылғы 13 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық атқару кодексі сотталғандардың құқықтарын елеулі кеңейтті, олардың әлеуметтік және құқықтық қорғалуын тиімді жүзеге асырды.

Сонымен бірге халықаралық қоғамдастық адамдық қадiр-қасиеттің қатыгездiкті немесе дөрекiлiкті болдырмау бөлігінде қылмыстық атқару заңнамасын жетілдіру жөніндегі ұсынысын білдірді.

Бұдан басқа, БҰҰ-ның Азаптауға қарсы комитетінің Қазақстан Респбликасы үшін тиісті ұсынымдар жасауы, қаралып отырған проблеманың құралы ретінде де қарастырылды (мамыр 2001).

Ұлттық заңнамаға қатысты азаптауды болдырмау проблемасы жөнінде мынадай жалпы әдістер ұсынылды:

1) Қазақстан Респуликасының Қылмыстық кодексіне Конвенцияға сәйкес, тиісті қатаң жазалаумен бекітілген қинаудың құрамын енгізу;

2) Қылмыстық және Қылмыстық атқару кодекстерінің басқа ережелеріне тиісті түзетулер енгізу;

3) тиімді шараларды нақты құруға бағыталған, азаптаудан зардап шеккендерді оңалту мен өтемге бағытталған заңнамалық актілерді енгізу;

4) кәсіби заң консультацияларына және тұтқындау мен қамауға тиімді сот бақылауына нақты қол жетімділікті қамтамасыз ету үшін Қылмыстық атқару кодексіне түзетулер.

Осыған байланысты, 1984 жылғы 10 желтоқсандағы БҰҰ Бас Ассамблеясы Конвенциясының талаптарын орындау мақсатында 2002 жылғы 21 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңымен Қылмыстық атқару кодексіне тергеушiнiң, анықтауды жүргiзушi адамның немесе өзге лауазымды адамның қиналушыдан немесе үшiншi адамнан мәлiметтер алу немесе мойындату, не оны ол жасаған немесе жасады деп күдiк келтiрiлген iс-әрекет үшiн жазалау, сондай-ақ оны немесе үшiншi адамды кез келген сипаттағы кемсiтуге негiзделген кез келген себеп бойынша қорқыту немесе мәжбүр ету мақсатымен әдейi тән зардабын және психикалық зардап шектiруi үшін лауазымды тұлғалардың жауапкершілігін көздейтін қылмыстардың жаңа құрамы енгізілді (347-1 бап «Азаптау»).

Бұл өзгерістер қылмыстық түзету жүйесін Әділет министрлігінің жүргізуіне кезең-кезеңмен беруге бірден-бір себеп болды.

Қазіргі уақытта Қамауға алынғандармен Ең төменгі стандарттық ережелерінің ұсынымдарына және БҰҰ-ның 1984 жылғы Қинау мен басқа қатыгездiк, дөрекі  және адамның қадір қасиетін кемсітетін жазалау түрлеріне қарсы конвенциясына сәйкес қамаудағыларды ұстау шараларын келтіру жөніндегі жұмыстар белсенді жүргізіліп келе жатыр.

Қазақстан Респбликасының Қылмыстық кодексіне 347-1-баптың «Азаптау» кіріспе бөлігінде енгізілген өзгерістер қылмыстық атқару заңнамасына да тікелей әсерін тигізді.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық атқару кодексінің 116-бабы  қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер ретінде қинаумен алынған нақты ақпараттарға жол берілмейтін жаңа мазмұнмен толықтырылды.

Осылайша, қинауды, зорлауды, қорқытуды, алдауды, сонымен бірге заңсыз іс-әрекеттерді, сондай-ақ қазіргі заманғы ғылыми білімдерге қайшы келетін дәлелдеудің әдістерін дәлелдемелер ретінде қолдану нақты мәліметтерге жол бермеудің шарты болып қарастырылады.

Адам трафигімен күрес туралы мәселе де көкейкесті болып табылады. Осылайша, 2003 жылғы 3 шілдедегі «Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 128-бабына сексуалды немесе өзге де пайдалану үшін адамдарды азғырып-көндіру үшін жауапкершілікті көздейтін толықтырулар енгізілді.

Қазіргі уақытта қылмыстық қуғындау органдарының тұтқындаудың сотпен санкцияландыруын енгізу бөлігінде, атқару қызметіне сот бақылауын күшейтудің құрамдас бір бөлігі болып табылатын құқықтық реформаның тұжырымдамалық ережелерін өмірге келтіру үшін тиянақты жұмыс жүргізіліп жатыр.

Бүгінде тұтқындаудың сотпен санкцияландыруын сот жүргізу ісіне енгізу теоретиктер мен практиктер арасында ауқымды ғылыми және практикалық пікіртартыстардың құралы болып табылады. Осы жаңашылдықты енгізу қылмыстық процесте тараптардың жарыстастығына жәрдемдесетіні белгілі.

Қылмыстық атқару заңнамасын жетілдіру бағыттарының бірі сот инстанцияларында істердің сотқа дейінгі рәсімін қысқарту мен тездету болып табылады.

Жекелеген қылмыстардың құрамын, оларды әкімшілік құқық бұзушылықтардың қатарына көшіру арқылы қылмыс деп танымау жөніндегі жұмыстарды жалғастыру қажет.

Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті 2004 жылғы 9 желтоқсанда қол қойған «Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық iс жүргiзу, Қылмыстық атқару кодекстерiне және Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексiне қылмыстық iстердi тергеу рәсiмдерiн жеңiлдету, қылмыстардың кейбiр құрамдарын қылмыстық сипаттан арылту және Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңнаманы жетiлдiру мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы дер кезінде қабылданды.

Атап айтқанда, кішігірім ауыртпалықтағы жекелеген қылмыстардың тұлғаға қарсы қылмыс деп танылмауы; бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазалауды қолдануды кеңейту; Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне ауыр санатына жататын жекелеген қылмыстарды әлдеқайда ауыр емес санатқа көшірумен байланысты жеке тұлғаға қол сұғушылық үшін жауапкершілікті көздейтін тараумен толықтырыу ұсынылып отыр.

Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде «Соз ауруын жұқтыру» деген 115-бап жаңа редакцияда жазылған, «Азаматқа ақпарат беруден бас тарту» деген 154-бап алынып тасталды.

Қылмыстық атқару кодексінің 116-бабына толықтыру енгізілді, оған сәйкес куә ретiнде алдын ала жауап алу барысында сезiктi, айыпталушы берген айғақтар дәлелдер ретiнде танылмайды және айыптау негiзiне алынбайды.

Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзшылық туралы кодексі «Жеке адамға қол сұғатын әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар» деген және т.б. жаңа 9-1 бөліммен толықтырылды.            

Кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалау түрі ретінде қамауды алып тастау жөніндегі ұсынысқа байланысты ҚК 46-бабының 3-тармағы бойынша қамауға үкiм шығару кезiнде он сегіз жасқа толмаған адамдарға оның қолданылмайтындығы көрсетілген.

Әкімшілік жазаның мақсаттарына қайшы келетін айыппұл төлеудің мерзімі өткен жағдайда өсім бекітуді көздейтін ережені алып тастау ұсынылды.

Осы заң жобасы Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісінен Сенатқа келіп түскен кезде кінәні мойындау туралы мәміле (сот мәмілесі) институты болды.

Алайда осы ережені талдау көрсеткендей, ұсынылып отырған редакция  соттың сот төрелігін жүзеге асыратын конституциялық ережеге (ҚР Конституциясы 75-бап) қайшы келеді, себебі тағылған айыппен келісім жасасу туралы актіде прокурор анықтаған жазалаудың ең жоғарғы мерзімі сот үшін міндетті сипатта болады.

Судья сот төрелiгiн iске асыру кезiнде тәуелсiз және Конституция мен заңға ғана бағынады (Конституцияның 77-бабы). Сонымен қатар сот мәмілесінің институтын қабылдау прокурорға сотта қарауға дейін жазалау шарасын бекіту құқығын береді. Ал бұл Конституцияға қайшы келеді.

Ұсынылып отырған редакцияда жәбірленушілердің, сондай-ақ дене және психикалық кемістіктері бар кәмелетке толмаған айыпталушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мәселелері шешілмеген, тергеудің нысаны анықталмаған, осы санаттағы істер бойынша сапалы тергеудің кепілдік ететін қандай да бір тетіктері көзделмеген.

Осыған байланысты пысықталмаған және мұқият зерделеуден өткізілмеген, жетілдіріле түсуге тиіс айып тағудың көлемімен келісу туралы мәміле институтын енгізуге байланысты ережені алып тастау ұсынылды.

Тараптардың бітісуіне, шын өкінуіне және басқаға байланысты қылмыстық істің тоқтатылуы сияқты қылмыстық іс-жүргізу институттарын қолданудың тиімділігі әлі де сарқылмағандығын атап көрсеткен жөн. Мысалы, шетелдерде кең тараған қалпына келтіру сот төрелігі назар аударарлық. Мұнда жәбірленушінің де, айыпталушының да мүдделерін қамтамасыз етуге күш салынады және мұндай жағдайлар тағайындалған жазаның жазалау бағытын  айналып өтуге мүмкіндік береді.

Баяндалғанның негізінде Қазақстан қылмыстық саясаты дамуының барлық жаңа жолдарын іздестіре беру керек деген ой түюге болады. Әрине, әрбір қылмыстық заңнаманың кез келген үлгісі олардың басқалары үшін мінсіз болмауы әбден мүмкін. Дегенмен кез келген бастама барысында адам және оның құқықтары мен бостандықтары ең басты негіз болып қала береді.

 

«Қылмыстық жауапкершілікті іске асыру: тарих, қазіргі заман

және перспектива» атты ғылыми-практикалық конференцияда

сөйленген сөз. Қостанай қаласы, 2005 жылғы 31 наурыз – 1 сәуір

 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПРЕЗИДЕНТІ МЕН ПАРЛАМЕНТІНІҢ ЗАҢНАМАЛЫҚ ҚЫЗМЕТ МӘСЕЛЕЛЕРІ БОЙЫНША ІС-ҚИМЫЛЫ

 

                Еркін, егеменді Қазақстан Парламентіне: республиканың мемлекеттік тәуелсіздігі қалыптасуының және демократиялық реформаларды жүргізудің тарихи бетбұрысты сәтінде осы процестерді заңнамалық қамтамасыз етудің құқықтық негіздерін салудың ерекше миссиясы тиіп отыр.

                Бүгінгі күні біз: ел Парламенті бұл міндетті табысты шешіп отыр деп сеніммен айта аламыз. Мұнда біз өзіміздің парламентарилердің сіңірген еңбегін ғана емес, тәуелсіз Қазақстан парламентаризмінің бастауында тұрған мемлекет Басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың да маңызды рөлін көріп отырмыз.

Тәуелсіздік алғаннан кейінгі елде өтіп жатқан маңызды экономикалық, саяси және әлеуметтік процестер мемлекет пен қоғамдағы конституциялық реформаларды, оның ішінде мемлекеттік биліктің орталық органдары жүйесін ұйымдастыруды жүргізудің үйлесімді жолдарын іздестіруге әсер етпей тұра алмайды. Елдің Президент мақұлдаған мемлекеттің жоғары заң шығарушы органының үлгісі ҚР-ның 1993 жылғы тұңғыш Конституциясының өзінде көрініс тапты. 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған біздің мемлекетіміздің жаңа Негізгі Заңында ол өзінің логикалық аяқталуына жетті.

Болашақ Конституцияның басымдықтарына өзіндік болжамын мемлекет Басшысының Қазақстан халықтарының Ассамблеясының отырысында баяндағанын, одан соң жобаның бүкіл халықтық талқылау үшін баспасөзде жарияланғанын еске ала кеткен орынды. 

Сонымен, республика Президентінің мақсатқа сай қызметінің арқасында біздің бүгінгі күні күшті және кәсіби парламентіміз бар, ол отандық парламентаризм практикасынан барлық ұтымды жақтары мен дүниежүзілік қоғамдастық елдері парламенттері қызметінің тәжірибесінен көптеген нәрселерді өзіне алды. Республика Президенті Н.Ә.Назарбаевтың сіңірген еңбегі қоғамымыздың демократиялық принциптерін қайта құрастырып қана қоймай, сонымен қатар оның мемлекет қайраткерінің еркін, азаматтық ерлік көрсете отырып, тұтас алғанда қазақстандық парламентаризмді және соның ішінде заң шығару процесін митингілік демократияның, белгісіздік пен осындай жағдайларда мүмкін болатын әлеуметтік тартыстардан шығарып алуында.

Жұмысының алғашқы күндерінен-ақ қос палаталы Парламент мемлекет Басшысы айқын белгілеген негізгі мақсатқа: мемлекет пен қоғамда демократиялық қайта құрулар жүргізуді қамтамасыз етуге қабілетті заңнамалық база құруға бағынышты болды.

Осыған байланысты парламентарийлер үшін «Қазақстан – 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» мемлекеттік стратегиясы бағдарламалық құжат болды, онда елдің жан-жақты даму перспективасы ықшам және талдамалық негізде ашып берілді,  біздің мемлекетімізді экономикалық, саяси және әлеуметтік жайғастырудың мақсаттары белгіленді. Парламенттің өзінің басты міндеті деп осы президенттік бағытты іске асыру процесін заңнамалық қамтамасыз етуді есептейтіні әбден заңды.

Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы мен сөйлеген сөздерінде республикада өлім жазасына мораторий енгізу, қылмыстық-атқару саясатын ізгілендіру, жер реформасы, билікті орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, партиялық құрылысты жандандыру сияқты және көптеген басқалары осындай түбегейлі қайта құрулар өз бастауын алады, олар кейіннен Парламент қабылдаған заңнамалық актілерде көрініс тапты. Елде дер кезінде және табысты түрде зейнетақы жүйесі мен коммуналдық саланы реформалау жүргізілді, сондай-ақ Парламенттің заңнамалық ресімдеуі мен толық қолдауын алған тұрғын үй және басқа да бағдарламалар әзірленіп, іске асырылды. Мемлекет Басшысы мен Парламенттің конституциялық функцияларының айырмашылықтарынан туындайтын Президенттің өкілеттіктері жоғары өкілді органның өкілеттіктерімен бәсекеге түспейді. Конституция билікті бөлу принциптерін негізге ала отырып, олардың өкілеттіктеріне айқын айырмашылық жүргізеді. Сонымен бірге Президенттің өкілеттіктері Парламентпен өзара қарым-қатынастар саласында мемлекет Басшысын заңнамалық процеске тікелей қатысушы ретінде қарауға мүмкіндік береді.

Мемлекет Басшысының норма шығарушылығы туралы айтқанда бұл учаскенің оның көп қырлы қызметінде ерекше орын алатындығын атап өткен жөн. Ең алдымен бұл - Президенттің заңнамалық актілерді шығару процесіне қатысуы.

 Заңнамалық акті Президентке өте елеулі рөл тиісті болатын күрделі заң шығарушылық процестің қорытындысы болып табылады.

Республиканың Конституциясы Президенттің тікелей заңнамалық бастамасының құқығын көздемейді, бірақ бұл мән-жай оның бұл процеске қатысуын жоққа шығармайды. Атап айтқанда, Негізгі Заңның 44-бабына сәйкес мемлекет Басшысы Үкіметке заң жобаларын Парламент Мәжілісіне енгізуді тапсыруға құқылы.

Мысал үшін, жаңа қатынастар кезеңіне өтпелі жағдайларда мемлекеттік билік органдарының жұмысын үйлестіру ерекше маңызды, сондықтан ел Президенті атқарушы органдар құрылымын және олардың қызметін ұйымдастыру мәселелерін өзінің тұрақты назарының аясында ұстайды.  Өзінің конституциялық құқығын пайдалана отырып, мемлекет Басшысы бұл құрылымның әлденеше рет түрін өзгертті және жетілдірді, уақыт талаптарына сәйкес ескіргендерін жойды және жаңа орталық мемлекеттік органдарды құрды. Ал Парламент өзінің заң шығару функциясын орындай отырып, атқару органдары жүйесіндегі қатынастарды, оның ішінде «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Конституциялық заңды қабылдауды реттеуге бағытталған жаңа заңдарды қабылдауды дер кезінде қамтамасыз етті.

Бұдан басқа, республика Президентінің заң жобаларын қараудың басымдығын айқындауға, жобаны мерзімді деп жариялауға құқығы бар, мұның өзі бұл құжатты енгізілген күннен бастап, бір ай ішінде қарау қажеттігін білдіреді. Айтпақшы, Парламент осы талапты орындаған кезде мемлекет Басшысы заң күші бар Жарлық шығаруға құқылы, ол Парламент жаңа заңнамалық актіні қабылдағанға дейін күшінде болады.

Оның үстіне, ел Конституциясына сәйкес Парламент Президенттің бастамасымен оған бір жылдан аспайтын мерзімге заң шығару өкілеттігін бере алады.

Бұл ережелерді Конституцияда бекіту біздің еліміздегі заң шығару процесінің тетігін реттеудің маңызды тетігі болып табылады. Ол Президентке, оның пікірінше, дамудың осы кезеңінде мемлекет пен қоғамға неғұрлым қажет заңнамалық актілерді әзірлеуді және қабылдауды шапшаңдатуға мүмкіндік береді.

Норма шығарушылық қызметте заң жобалау жұмыстарын республика Үкіметінің Президентпен келісу институтының үлкен маңызы бар. Бұл да мемлекет Басшысының норма шығаруға тікелей ықпал етуінің және заң шығару процесіне қатысу нысандарының бірі.

Мемлекет Басшысының Парламент қабылдаған заңдарды қарау жөніндегі өкілеттігін ерекше бөліп айтқан жөн. Президент Парламент Сенаты ұсынған заңға қол қояды, оны халыққа жария етеді не заңнамалық актіні немесе оның жекелеген ережелерін қайтадан талқылау және дауыс беру үшін Парламентке қайтарады.

Қос палаталы Парламент жұмыс істеген уақыт ішінде Президенттің қарсылығы қоғамдық бірлестіктерге, тұрғын үй қатынастарына, нотариатқа, күзет қызметіне, білім беруге, лицензиялауға, электр энергетикасына, ветеринарияға, этиль спиртінің айналымы мен алкоголь өніміне, республика азаматтарын әлеуметтік қорғауға қатысты орын алды. Президенттің заң шығару процесіне қатысуда осы нысанның болуы және оны қолдану практикасы «вето» институтының Парламент қабылдаған заңдардың сапасына тиімді әсер ететіндігін білдіреді.

Мұндай практика, әлбетте, дүниежүзілік қоғамдастықтың көптеген елдерінде бар. Үндістан Президенті, мысал үшін, Парламент қабылдаған кез келген билльге вето сала алады. АҚШ, Италия, ГФР және басқа да мемлекеттер Президенттерінің осындай өкілеттіктері бар.

Біздің еліміздің Президентінің норма шығарушылық қызметінің маңызды қыры оның Парламент қабылдаған заңдарға қол қойғанға дейін оның республика Конституциясына сәйкес келу нысанасымен Конституциялық Кеңеске жүгіну құқығы болып табылады. Бұл тетік заң шығару процесінде конституциялық заңдылық режимін нығайтуға жәрдемдеседі, өйткені Конституциялық Кеңес республика Конституциясына сәйкес келмейді деп таныған заңнамалық актілерге мемлекет Басшысы қол қоймайды және олар қолданысқа енгізілмейді.

Осыған байланысты Парламент қарап, қабылдап, Президентке қол қоюға жіберген «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заң жобасының тарихы өте көрнекі мысал болады. 

Заң жобасымен жұмыс барысының өзі, пікір таластары мен даулар «БАҚ – қоғам», «БАҚ – билік» және «журналистер – БАҚ иеленушілері» буындарындағы бар  проблемалардың шиеленісуін толық дәрежеде көрсетті. Осыған байланысты мемлекет Басшысының осы проблематиканың жоғары өзектілігін, парламентарийлердің де, үкіметтік емес ұйымдар өкілдерінің де және қоғамның заң жобасын бағалауға әр түрлі маңыз беріп отырғанын ескере келіп, құжатты республика Конституциялық Кеңесіне жіберуі әбден заңды болып көрінеді, ол өткен жылдың 21 сәуірінде осы заң жобасын оның ережелерінің ҚР Конституциясына сәйкес келу нысанасын тексеру туралы Президенттің жүгінісін қарай келіп, «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңды біздің мемлекетіміздің Негізгі Заңына сәйкес келмейді деп тануға қаулы етті. Менің ойымша, бұл факті мемлекет Басшысының ел Конституциясына кепіл болудағы өз функциясын айқын орындауының және заң шығару процесіндегі оның рөлінің маңыздылығының жарқын мысалы болып табылады.

Президент пен Парламенттің арасындағы өзара ықпалдастықты реттеуде және жетілдіруде ҚР Президентінің Парламенттегі өкілдігі институты маңызды рөл атқарады. Оған жүктелген міндеттер Қазақстан Республикасы Президентінің Парламенттегі және оның палаталарындағы мүдделерін білдіруден тұрады. Өкілдік міндеттерінің ішінде -  Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары өзіне жүктеген Парламент пен оның депутаттарына қатысты өкілеттіктерді іске асыру бойынша функцияларды орындауын қамтамасыз ету жөніндегі қажетті шараларды қабылдау, мемлекет Басшысын Парламенттегі заң шығару процесінің және қаралатын мәселелердің жай-күйі туралы тұрақты хабардар етіп отыру.

ҚР Президентінің рөлі мен заңнамалық процеске қатысу нысандары туралы айта келіп, көптеген жағдайларда мемлекет Басшысы атынан оның өкілдігінің көрініп отыратынын ескеру қажет. Қос палаталы Парламент жұмыс істеген уақыт ішінде республика жоғары заң шығарушы органындағы мемлекет Басшысынің мүдделерін мемлекет Басшысының республика Парламентімен өзара ықпалдасу процесіне елеулі үлес қосқан  М.Раев, К.Колпаков, Ж.Бәйішев, Х.Әбішев, С.Қасымов, Б.Сәрсеков, Б.Әбдірайымов сияқты көрнекті мемлекет қайраткерлері лайықты түрде білдіріп келді және білдіріп отыр.

Мемлекеттік билік органдарының өзара ықпалдастық тетігін қалыптастыру әлі де түбегейлі аяқталып болған жоқ. Мәселен, заң жобасын Мәжіліске енгізгенге дейін әзірлеудің бәрінен гөрі аз реттелген кезеңі одан әрі жетілдіруді қажет етеді. Проблема мынада, Парламенттің, Президенттің және Үкіметтің өзара ықпалдастық мәселелері аталған органдардың актілерімен, оның үстіне әрқайсысы жеке регламенттеледі.

Парламент пен Президенттің заң шығару қызметі мәселелеріндегі өзара іс-қимылын оңтайландыру мемлекеттің жоғары заң шығарушы органы палаталарының регламенттерін жетілдіріп отыру арқылы ғана мүмкін емес деп ойлаймыз. Заң шығару жұмысының тиімділігі және оның сапасы заңнамалық процесінде мемлекеттік биліктің жоғары органдарының өзара іс-қимылы туралы арнаулы заң түріндегі толық мәнді құқықтық базаны, сондай-ақ ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің заң шығару процесіндегі өзара іс-қимылдарының тәртібі туралы ережелерді қажет етеді.

Осыған байланысты қызметі заңнамалық бастамаларды қараудан және заң жобалары жұмыстарын ұйымдастыру жөніндегі ұсынымдарды әзірлеуден тұратын арнаулы үйлестіру комиссиясын құру өте дұрыс болып көрінеді. Сол сияқты осы комиссияға реттеу нысанасы жағынан ұқсас заң жобалары блоктарын қалыптастыру жөніндегі ұсыныстарды, оларды Мәжілісте бір мезгілде қарау мақсатында және заң жобаларының Конституцияға сәйкестігін, заңдарды қабылдаудың басымдығын, олардың құқықтық реттеудің қандай да бір саласындағы нормативтік-құқықтық актілермен арақатынасын анықтау мақсатында сараптама ұйымдастыруды тапсырған дұрыс болар еді.

Бұдан басқа, осы комиссия Үкімет Мәжіліске енгізуге әзірлеген ҚР Президентінің жыл сайынғы Жолдауларын іске асыруға қатысты заң жобаларын, қабылдау қажеттігі Конституцияда, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде көзделген заңнаманың тиісті салаларына базалық болып табылатын конституциялық заңдар мен заң жобаларын қараған болар еді.

Біздің ойымызша, мұның өзі қажетті заңнамалық рәсімдердің өту тетігін жетілдіруге және соған сәйкес заңдардың сапасын арттыруға ықпал еткен болар еді.

Тақырыпты аяқтай келе республика Президенті Н.Ә.Назарбаевтың елдің жоғары заң шығарушы органдарымен сындарлы өзара іс-қимылының мемлекеттілікті және қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы заңдылықты нығайтуды, республика азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін барлық қажетті жағдайларды қамтамасыз ететінін әрі қарқынды экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңғыру жолындағы реформаларды одан әрі алға жылжытуымыз үшін тиімді тетік қызметін атқаратынын атап айтқым келеді.

 

«Президент және Парламент: өзара қарым-қатынас эволюциясы» атты жинақ, Астана, 2005 ж., 49-55-беттер

 

 

ҚАЗАҚСТАН ПАРЛАМЕНТАРИЗМІНІҢ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ТУРАЛЫ

 

«Парламент» термині ағылшынның parliament және француздың parler (сөйлеу)  деген етістігінен шыққан. Парламентаризмнің отаны Англия деп танылады. Алайда кейбір зерттеушілер парламенттің негізін құл иеленуші демократияның өкілді мекемелері, соның ішінде Афинадағы Бесжүздіктер кеңесі мен Халық жиналысы деп есептеу керек деген болжам айтады.

Жер шарының әртүрлі бөліктеріндегі халықтардың этнополитогенезі қайсыбір нысандағы саяси өкілдіктің (Ежелгі Грекиядағы халықтық жиналыс, Римдегі Сенат, новгородтық вече, далалық тайпалардың құрылтайлары және т.б.) шындап келгенде, билікті іске асырудың, сан алуан әлеуметтік мүдделерді ретке келтірудің әмбебап тәсілдері болып табылатынын дәлелдейді.

Қазақстандағы парламентаризмнің қалыптасу тарихы өзінің бастауын Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне алғаш сайлау өткізілген 1937 жылғы желтоқсаннан алады. Алайда сол кезеңде жаңадан пайда бола бастаған азаматтық қоғам институтының ешқандай дербестігі болмады, өз қызметінде формальдылықты басшылыққа алды.

1990 жылғы наурызда болып өткен Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 12-ші сайланған сайлауы парламенттік өкілдік ескерілген бәсекелі және еркін сайлаудың негізін қалады. Бұл заң шығарушы және өкілді органды алғаш рет демократиялық жолмен сайлау еді.

12-ші сайланған Жоғарғы Кеңестің депутаттары республикада демократиялық процестерді жеделдетуге ықпал еткен маңызды тарихи шешімдер қабылдады. Мәселен, Президент сайланды, Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация, Қазақ КСР-ін Қазақстан Республикасы деп қайта атаған «Қазақ Советтік Социалистік Республикасының атауын өзгерту туралы» заң, «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» конституциялық заң қабылданды, Қазақстан Республикасының мемлекеттік атрибуттары: елдің елтаңбасы, жалауы  және әнұраны мақұлданды, сондай-ақ мемлекеттік жаңа наградалар бекітілді.

12-ші сайланған Жоғарғы Кеңестің тоғызыншы сессиясында 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылданған Конституцияны депутаттар құрған Конституциялық комиссия әзірледі. 1993 жылғы Конституция, Жоғарғы Кеңесті елдің бірден бір заң шығарушы және жоғары өкілді органы деп тани отырып, қоғамды парламенттік республика құруға бағдарлады. Жақсы жақтарымен қатар, 1993 жылғы Конституцияның мемлекеттік билікті жүзеге асырудың айтарлықтай қарама-қайшы құқықтық базасын жасағанын, мұның сол күрделі кезеңде де, болашақта да елдің тұрақты дамуына теріс әсер ететінін атап көрсеткен жөн. Егемендіктің алғашқы жылдарындағы саяси даңғазалықтың орнына істің нақты жағдайын түйсіну кезеңі келді: тәуелсіз Қазақстанның тиімді заңнамалық базасын қалыптастыру ойлағандағыдан әлдеқайда күрделі болып шықты.

1995 жылы жаңа Конституцияны қабылдау саяси жағдайдың тікелей көрінісі болды, ол Қазақстан Республикасын президенттік басқару нысанындағы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік біртұтас мемлекет деп жариялады.

1995 жылғы Конституция жергілікті және жоғары өкілді органдар бірыңғай жүйені құраған өкілді органдардың кеңестік схемасын бұзып, заң шығару органын қайта құрды. Қазіргі кезде олар әртүрлі функцияға ие. Жаңа Конституция Парламентті заң шығару функциясын жүзеге асыратын республиканың жоғары өкілді органы деп жариялады. Және тарихи жағдай мен саяси қажеттілікті негізге ала отырып, Қазақстанның тарихында тұңғыш рет екі палатадан – Сенат пен Мәжілістен тұратын, тұрақты негізде жұмыс істейтін Парламент құрылды.

Елімізде екі палаталы парламентті қалыптастыру парламенттік жұмыстың әлемдік тәжірибесі ескеріле отырып жүргізілді. Парламенттің қос палаталы құрылымы федеративтік мемлекеттерге ғана емес, сонымен бірге Австралия, Бельгия, Италия, Канада, Малайзия, Франция, Жапония және т.б. сияқты мемлекеттерге де тән. Соңғы отыз жылда әлемнің бірнеше ондаған елдерінде жоғары өқілді органның екі палаталы құрылымы енгізілгенін атап көрсеткен жөн. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, көптеген мемлекеттердің парламенттері үшін қайсыбір заң жобаларының орындылығы және заң тұрғысынан жарамдылығы неғұрлым мұқият талданатын тағы бір «сүзгінің», қосымша сапалы сатының жұмыс істеуі маңызды болып отыр.

Жекелеген мемлекеттердің құрылымын, олардың демократиялық дамуын айқындауға әртүрлі көзқарас жағдайында бірқатар үрдістер мен заңдылықтарды анықтауға болады. Парламенттің жоғарғы палатасының құқықтық табиғатын, рөлі мен орнын айқындаудың халықаралық тәжірибесі мен практикасы, мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі бикамерализм немесе қос палаталық проблемасы, қос палаталы жүйені кеңінен енгізу үрдісі әлем мемлекеттерінің заңнамалық қызметті жетілдіруге деген ұмтылысын көрсетеді. Ал бұл жеке адамның құқықтары мен бостандықтарына басымдық беруді, дамыған азаматтық қоғам құру бағытын ұстануды, яғни нақты демократияны дамытуды, меншік нысанының сан алуандығын, экономикалық қызметтің еркіндігін, шаруашылықты және тіршіліктің басқа да салаларын нарыққа сай жүргізуді қамтамасыз етуді білдіреді, бұл түптеп келгенде мемлекеттік билік жүйесін одан әрі демократияландыру мен жетілдіруге алып келеді.

Қазақстанның 1995 жылғы Конституциясын әзірлеушілер тарапынан Парламенттің қос палаталы құрылымын таңдау көптеген объективтік және субъективтік факторлардан туындайды, солардың арасында, бұдан бұрын атап көрсетілгендей, заң шығару қызметінің неғұрлым тиімді болуына қол жеткізуге ұмтылу да бар. Қызметінің негізгі талаптарының бірі мемлекеттік билікті бөлу принципін сақтау болып табылатын мемлекетіміздің тап осы біртұтас құрылысы қазіргі Парламенттің құрылымы мен өкілеттіктерінде көрініс тапты.

Қазақстан Республикасының Парламенті мемлекеттің жоғары өкілді органы болып ғана қоймай, сондай-ақ 1995 жылғы Конституцияға сәйкес халықпен және Президентпен бірге заң шығару функциясын да жүзеге асырады. Мәселен, парламентарийлерге аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін және атап айтқанда, жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігіне, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызметінің негіздеріне, салық салуға, республикалық бюджетке, сот құрылысы мен сот ісін жүргізу, білім беру, денсаулық сақтау мен әлеуметтік қамсыздандыру, мемлекеттің қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету және т.б. мәселелерге қатысты ел өмірінің түбегейлі принциптері мен нормаларын белгілейтін заңдар шығару құқығы берілген.

Бұдан басқа, Парламент Президентпен өзара тығыз конституциялық іс жүргізу іс-қимылында жүзеге асыратын белгілі бір құрылтайшылық билікті иеленеді. 2005 жылғы 4 мамырда Президент «Қазақстан Республикасы Конституциясының әлеуетін одан әрі пайдалану жөніндегі шаралар туралы» жарлыққа қол қойды, соған сәйкес парламентарийлерге әлеуметтік-экономикалық блок министрлерін, дипломатиялық өкілдіктер басшыларын, Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп көмитетінің төрағасы мен мүшелерін, мемлекет Басшысы тағайындайтын Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының төрағасын, төраға орынбасары мен мүшелерін, Конституциялық кеңес мүшелерін тағайындауға қатысу өкілеттігі берілген.

Қазақстанның қос палаталы Парламентіне тән белгілі бір өзіндік сипаттарды айтпай кетуге болмайды. Формальды түрде де және нақты алғанда да Сенат жоғарғы, ал Мәжіліс – төменгі палатаның функцияларын атқарады: Мәжіліс мақұлдаған заң жобалары Сенат мақұлдамай күшіне енбейді. Сонымен бірге Сенат классикалық түсінік тұрғысынан жоғарғы палата емес: мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелері қос палатаның бірлескен отырыстарында тең негізде шешіледі. Сенат пен Мәжіліс бірлескен де және дербес те өкілеттіктерге ие. Мемлекеттік құрылыстың біртұтас нысаны Парламент палаталарының бірлескен отырыстарымен бекемделеді, мемлекет мүддесін олар бірыңғай позициямен қамтамасыз етеді. Заң шығармашылығы қызметінде туындаған барлық мәселелер Үкімет мүшелерін және басқа да мемлекеттік құрылымдардың басшыларын консультация алу үшін белсенді түрде қатыстыра отырып, бірлескен немесе келісу комиссияларын құру жолымен шешіледі.

Баяндалғандар, Парламенттің қос палаталы құрылымы депутаттық корпус пен атқарушы биліктің арасында жанжалдың туындау қаупін азайтатынына, қоғамда саяси тұрақтылықты неғұрлым тиімді сақтайтынына, «тежеу мен тепе-теңдік» жүйесінің дамуына ықпал ететініне және қабылданатын заңдардың сапасын едәуір арттыратынына тағы бір көз жеткізеді.

Қос палаталы парламенттің мәні туралы ХІХ ғасырда белгілі ағылшын заңгері және философы И. Бентам былай деген: «Әртүрлі құрылған қос палата болған жағдайда біреуі екіншісі үшін табиғи жүген  қызметін атқарады». Бентам қос палаталы парламентті бейнелі түрде сипаттай келіп, айтарлықтай сенімді түрде былай дейді: «Бұл қос зәкірмен бекемделген мемлекеттік кеме».

Қос палаталы парламент биліктің жергілікті өкілді органдарының рөлін, олардың жоғары заң шығару органына ықпалын арттырады. Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенатына өңірлердің халқының атынан өкілдік ететін барлық депутаттардың қатысуымен әрбір облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және астанадан екі депутаттан сайланады. Олар өздері сайлаған Сенат депутаты арқылы біртұтас мемлекеттің жекелеген әкімшілік-аумақтық бірліктерінің проблемаларын шешу мүмкіндігіне ие болады. Сенат депутаттарын халықтың неғұрлым белсенді бөлігінің мүддесін білдіретін, зор өмірлік тәжірибе мен терең білімге ие, белгілі бір көзқарасы бар халық өкілдерінің сайлауы Парламенттің депутаттық корпусының сапасын арттырады.

Биліктің заң шығарушы және атқарушы тармақтарының арасындағы өзара қарым-қатынастың сапасы қоғамды демократияландырудың деңгейіне, сөз жоқ, айтарлықтай әсер етеді, мемлекеттің гуманитарлық-құқықтық стратегиясын, соның ішінде адам құқығын сақтау бөлігіндегі стратегиясын айқындайды.

Берік конституциялық іргетасқа қаланған Қазақстан Республикасының Парламенті, бүгінде  тәуелсіз мемлекеттің саяси өмірінде принципті түрдегі жаңа элемент бола отырып, өкілді орган ретінде жүзеге асты және әлемдік практикада жалпы жұрт мойындаған парламентаризм принциптеріне сәйкес келеді, сол арқылы ол қазақстандық социум дамуының демократиялық бағытын көрсетіп отыр деуге болады. Жоғарғы Кеңестен кәсіби қос палаталы парламентке дейінгі күрделі эволюциялық жолдан өте отырып, ол өзінің елде саяси тұрақтылықты, азаматтық бейбітшілікті және ұлттық татулықты нығайтуға жәрдемдесетін, реформалардың құқықтық негізін жасаған, заң шығарушы орган ретінде аяғынан тік тұрғанын дәлелдеді.

 

Вестник Межпарламентской Ассамблеи, № 3,

Санкт-Петербург, 2005 жыл

 

                                     

КОНСТИТУЦИЯНЫҢ ХАЛЫҚ МҮДДЕСІНЕ

ҚЫЗМЕТ ЕТУ ӘЛЕУЕТІ

 

«Конституция» термині латынның «constitutio» (орнықтыру, құру) деген сөзінен шығып, Рим империясының заманына ұласады. Рим императорларының жарлықтары конституция деп аталды. Ғасырдың орта шенінде феодалдардың басымдықтары мен еркіндігі бекітілді. Уақыттың өтуімен конституция ұғымы эволюцияланды.

Конституцияның ең жоғары заңи күші бар, азаматтардың құқықтары мен бостандығын баянды ететін, әлеуметтік-саяси және мемлекеттік құрылысты айқындайтын біртұтас құқықтық акт ретіндегі қазіргі ұғымы салыстырмалы түрде алғанда жақында пайда болды. Сонымен бірге барлық жерге кеңінен таралды. Қазіргі кезде өзінің конституциясы жоқ бірде-бір өркениетті мемлекетті көз алдыңызға елестету мүмкін емес.

Конституция іс жүзінде кез келген осы заманғы мемлекеттің Ата Заңы. Елдің әлеуметтік-экономикалық құрылымында, қоғамдық-саяси өмірінде болып жатқан өзгерістердің мәні қалай да конституциялық заңнамадан көрініс табады. Конституцияның дамуы жалпы және тұтас алғанда қоғам мен мемлекеттің өз дамуының негізгі кезеңдеріне әрдайым сай келеді. Белсенді саяси іс-қимылдар кезеңінде, қоғам дамуының бетбұрысты сәттерінде одан әрі конституциялық және заңнамалық дамудың бұл мәселелері, әсіресе 1992 – 1993 жылдарда болған біздің еліміздегі сияқты, аталған қоғамның орныққан жүйесі ұйымдастырылуының түбегейлі өзгерісі туралы әңгіме болған кезде неғұрлым өзекті бола түседі.

Біз салыстырмалы түрде алғанда қысқа кезең ішінде Егемен Қазақстанда екі Ата Заңның тарихқа кетуінің куәсі болдық. Біріншісі бізге кеңестік кезеңнен мұраға қалған-ды, екіншісі 1993 жылы қабылданып, өткен кезең мен болашақтың арасындағы өзіндік ымыра іспетті болды. Бастапқы кезден-ақ оның ғұмыры қысқа болатыны белгілі болған-ды. Экономикадағы, саясаттағы, адамдар санасындағы түбегейлі өзгерістер жедел жүргендігі соншалық, жаңа Конституцияны қабылдау қажеттігі түсінікті болды[7].

Біздің елімізді демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік, біртұтас мемлекет болып табылады деп жария еткен егемен Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы қалыптасқан жағдайдың нақты көрінісіне айналды.

Бүгін, ол қабылданғаннан бастап 10 жыл өткеннен кейін бізге осы кезеңде қойылған міндеттерді шешудің сәті түсті: мемлекеттік билік пен басқару жүйесі жөнге келтірілді, экономика ойдағыдай реформаланды, сыртқы және ішкі саяси тұрақтылыққа қол жеткізілді, азаматтардың өркениетті әлемде жалпыға ортақ құқықтары мен бостандықтары орнықтырылды, демократиялық институттар одан әрі дами түсуде, деп қанағаттанғандықпен атап айтуға болады.

Сонымен бірге Конституцияның дамуы мен қалыптасуын талдау конституциялық институттар қабылдаған дүниелермен көптеген ортақтығы бола тұрып, біздің Конституциямыздың өзіндік ерекшеліктері бар екендігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Оның тоталитаризмге қарсы демократиялық өзгерістер деп аталатын бетбұрысты кезең жағдайында өмірге келуі ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Көптеген отандық және шетелдік зерттеушілердің пікірі бойынша, бұл кейде БАҚ-та айтылып жүргеніндей, буржуазиялық-демократиялық революция емес, адамзат дамуындағы жаңа құбылыс. Бұл ерекшелік кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістіктегі көптеген елдердің конституциясына тән екенін атап айтқан жөн, олармен бізді бұрынғы өткен алыс кезеңге кететін ортақ тамырларымыз байланыстыратыны белгілі. Бұл жағдай, мысалы, Қазақстан мен Ресей конституциясының мазмұнында іс жүзінде бірдей бейнеленген. Бізде меншік нысанын реттеуге, мемлекеттің әлеуметтік рөліне, қоғамдық бірлестіктердің рөліне және басқа мәселелер бойынша көзқараста ұқсастық бар1.

Қазақстанның конституциялық моделінің екінші ерекшелігі – конституциялық реттеудегі баланстарды белгілеуге назар аудару. Біздің конституциялық моделіміз адам мен мемлекеттің, адам мен ұжымның, адам мен қоғамның мүдделерін ұштастыра отырып, батыстық индивидуализмді еңсереді. Бұл, бір жағынан, бұрынғы қоғам мен мемлекет мүддесінің басымдығы туралы тоталитарлық көзқарастан принципті түрде алшақтықты білдіреді. Екінші жағынан, жеке адамның мүддесіне қарағанда ұжымдық мүдде маңызының кем емес екендігін орнықтырады.

Келесі ерекшелігі отандық конституциялық модельдің икемділігі болып табылады. Ол қоғамдық қатынастардың конституциялық материяны бұзбай әртүрлі бағыттарда эволюцияландыруына, қазақстандық жағдайға неғұрлым ұтымды, өзгеріп тұратын жағдайларда ойдағыдай жұмыс істеуге қабілетті нысанды іздеуге мүмкіндік береді.

Осы ерекшелікке біршама нақтырақ тоқталғым келеді, өйткені соңғы кезде Конституцияға өзгерістер енгізу немесе оны толық ауыстыру мүмкіндігі туралы мәселе ерекше маңызға ие болуда. Осы позицияны жақтаушылардың басты дәйектерінің бірі қолданыстағы Конституция өз әлеуетін тауысты, өйткені қоғамның қазіргі сұранысына сай келмейді деген пікірге саяды. Осыған байланысты қоғамның пікірі конституциялық реформаның жақтаушылары және қарсыластары болып түбегейлі бөлінді.

Осындай ахуал ТМД-ның көптеген елдерінде байқалуда. Атап айтқанда, Ресей Федерациясында бұл тақырып «дөңгелек үстелдер», ғылыми-практикалық конференция және басқа пікірталастардың нысанасы болып табылады. Алайда, саясатшылардың, мемлекеттік қайраткерлердің және ғалымдардың көпшілігі қоғамның құқықтық жүйесінің ғана емес, тұтастай бүкіл мемлекеттің қызметінің негізі болып табылатын қолданыстағы Конституцияны сақтау туралы позицияны ұстанып отыр. Украинада, Молдовада және бірқатар басқа елдерде де осындай пікір қалыптасты.

Қазақстан да бұл проблеманы мұқият және жан-жақты қарастыруда. Еліміздің Президенті Қазақстан халқына өзінің жыл сайынға жолдауында үстіміздегі жылғы ақпанда мұндай пікірді және Конституцияны реформалауға революциялық көзқарасты мақұлдамайтындығы, егер сын бар болатын болса, ол оның ережелерінің қалай орындалып жатқандығы жайында екендігі жөніндегі пікірін айтты.

Өз сөзінің дәлелі ретінде үстіміздегі жылғы 4 мамырда Президент «Қазақстан Республикасы Конституциясының әлеуетін одан әрі пайдалану жөніндегі шаралар туралы» Жарлық шығарды, онда жоғарыда баяндалғанды заңнамалық тұрғыдан бекітті.

Құжаттың аса маңызды тармақтарының бірі әлеуметтік-экономикалық блоктағы министрлерді олардың кандидатурасын Парламент Мәжілісі мен Сенатының салалық комитеттерінде алдын ала талқылағаннан кейін тағайындау практикасын енгізуге қатысты. Жарлықтың дипломатиялық өкілдік басшысын Сенаттың салалық комитетінде үміткерлер кандидатураларын қарағаннан кейін тағайындау жөніндегі ережесі жөнінде де осыны айтуға болады.

Қазіргі кезге дейін Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетінің алты мүшесін Ата Заңға сәйкес Парламент, ал үш мүшесін, төрағасымен қоса Президент тағайындады. Ал енді олардың кандидатуралары да Мәжілістің салалық комитетінде алдын ала талқылаудың нысанасы болуға тиіс.

Мемлекет Басшысы өзінің Жарлығында Мәжіліске Орталық сайлау комиссиясының төрағасы, төрағасының орынбасары және мүшелері қызметіне кандидатуралар бойынша шешім қабылдағанға дейін осы мәселе бойынша Сенатпен консультация өткізуді ұсынды. Мұндай шешім, менің ойымша, дұрыс деп есептеймін, өйткені қазір Орталық сайлау комиссиясының бүкіл құрамын сайлау Мәжілістің ерекше құзыреті болып табылады, бұл орайда сайлау процестеріне Сенаттың да тікелей қатысы бар.

Мемлекет Басшысы Парламент палаталары Төрағаларына Конституциялық кеңестің тиісті мүшелерін тиісінше Мәжіліс пен Сенаттың жалпы отырысында олардың кандидатуралары талқыланғаннан кейін тағайындауды да ұсынды.

Іс жүзінде бұл жаңалықтың мәні Мемлекет Басшысының өз өкілеттіктерін шектеп, сонымен бір мезгілде оларды Парламентке беру болып табылады. Бұл Парламентке не береді? Шын мәніне келгенде мұндай шешімнің заңдық негізі Конституцияда және Парламенттің қызметін регламенттейтін тиісті заңдарда болды деуге болады. Бірақ бұл норма енді ғана іске аса бастады. Осыншалықты ұзақ уақыт кідіріп қалуының себебі туралы ойланып жатпай-ақ қояйық, сірә, мұның объективті де және субъективті де себептері бар. Қандай жағдайда да осы Жарлықтың арқасында еліміздің жоғары заң шығарушы органы өзінің заң шығарушылық әрі бақылау функцияларын жүзеге асырудың нақты механизміне ие болды.

Бұл новеллалар Парламент өкілеттігі ұлғайып келеді және Парламент мемлекеттегі ең басты рөлдердің бірін атқара бастады деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл арада өзгерістер Конституцияны қандай да бір өзгерістерге ұшыратпай, қолданыстағы Конституция шеңберінде өткенін атап айтуымыз керек.

Конституцияның мазмұнына талдау жасау оның көптеген ережелерінің әлі толық көлемінде іске асырылмай отыр деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Мысалы, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандығына арналған топтама ерекше алаңдаушылық туғызады.

Сонымен бірге алғаш рет біздің Конституциямызда адамның негізгі конституциялық құқықтары мен бостандығына бағышталған тұтастай бөлім арналу жағдайын да атап айтқым келеді. Адамның және азаматтың құқықтары туралы бөлімге бұрынғы Одақтың Конституцияларында әрдайым соншалықты маңызды орын берілген жоқ, ол тек 1937 жылғы Конституцияда көрініс тапты, соның өзінде соңғы бөлімдерден орын алды. 1978 жылғы Конституцияда ол екінші орынға қойылды. 1995 жылдан бастап Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінде адамның және азаматтың кепілдік берілген құқықтарын танумен белгілі болған жаңа кезең басталды.  

Мысалы, Конституцияның 12-бабы, адам құқықтарының жаратылысынан өзіне тән екенін тани отырып, адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады деп белгіленген.

Адамның және азаматтың Конституцияның екінші бөлімінде тізіп көрсетілген құқықтары мен бостандықтары Қазақстан Республикасындағы жеке адамның құқықтық мәртебесінің негізін құрайды. Конституцияның     39-бабына сәйкес олар тек конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адам құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығын және имандылығын  сақтау мақсатында қажетті шамада ғана заңдармен шектелуі мүмкін. Конституцияда жекелеген құқықтар да бөліп көрсетілген, олар ешқандай жағдайда шектелуге жатпайды: азаматтық алу, елден қууға жол бермеу, республика шегінен тыс жерде жүрген өзінің азаматтарын қорғау және оларға қамқорлық жасау, адамның құқық субъектілігін тану және т.б.

Сонымен бірге, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету процесінде белгілі бір субъектілердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау туралы заңнамалық нормаларды іске асыру кезінде басқа адамдардың, қоғамның тұтастай мемлекеттің әртүрлі мүдделерінен туындаған қайшылықтар пайда болатынын ескеру қажет. Осыған байланысты негізгі құқықтардың шектерін, оларды іске асыру жағдайларын және жанжалды шешу механизмін айқындау қажеттігі туындайды. Бұл мәтіндік тұрғыдан Конституцияның 12-бабының 5-тармағында баяндалған конституциялық өлшемдердің арақатынасы бойынша елеулі маңызға ие, онда адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға тиіс делінген.

Бұл конституциялық норма, біріншіден, заң шығарушыға арналған, оның шешімі қолданыстағы заңнаманы жетілдіру жөніндегі ұсыныстар түрінде іске асырылуға тиіс; екіншіден, құқық қолданушылар ретінде тікелей құқық қорғау органдарына арналған.

Бұл жағдай қылмыстық-құқықтық салада ерекше айқын көрініс табады. Құқықтар мен мүдделердің арақатынасы туралы әңгімені жалғастыра отырып, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 1, 2,            7-баптарының ережелері қылмыс жасаған жеке адамның құқықтарын да, қылмыстың құрбаны болған жеке адамның құқықтарын да, сондай-ақ қоғамның және тұтас мемлекеттің мүдделерін де бірдей қорғауды міндеттейтінін атап айтуымыз қажет.

Алайда осы норманы іске асыру процесінде бұл бағытта ақталмаған ағаттықтарға жиі жол беріледі. Көбінесе қылмыс жасаған жеке адамның құқықтарын сақтауға мемлекеттің тарапынан да, қоғамдық ұйымдар тарапынан да мүдде мен назар аударудың басымдығы қылмыс құрбанының құқықтарын қорғаудан асып кетіп жатады. Әдеттегідей, қылмыс құрбанының құқығы мен қоғам мүддесі қорғаусыз қалады.

«Қылмыс құрбаны» деген термин отандық заңнамада жиі қолданылмайды. Мысалы, бұл термин «Жаппай саяси қуғын-сүргіндер құрбандарын ақтау туралы» 1993 жылғы 14 сәуірдегі Заңда ғана қолданылады. Қылмыстық іс жүргізу заңнамасы жәбірленушіге, қылмыс жасалуымен оған қатысты тікелей моральдық, тәни немесе мүліктік зиян келтірілген деп ойлауға негіз бар адам ретінде анықтама беріледі.

Құрбандар құқықтарына нысаналы талдау жасау олардың мынадай құрамдастарын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді: әділетті қарау құқығы; сот төрелігі механизмдеріне қол жеткізу құқығы; зиян келтірушіден немесе оның ұстанымы үшін материалдық жауапкершілікті мойнына алатын үшінші тұлғалардан зиянның орнын толтыру құқығы; келтірілген зиянды мемлекет есебінен қаржылай өтеткізу құқығы; әлеуметтік көмек алу құқығы.

Сонымен бірге, құрбандар құқықтары, жалпы жеке адамның конституциялық құқықтарының жеке бір көрінісі бола отырып, салалық заңнамада жеткілікті дәрежеде айқын әрі толық бекітілмеген және нақтыланбаған. Мысалы, ҚР ҚІЖК-нің 75-бабы жәбірленушінің құқықтық мәртебесін аша отырып, оған қылмыстық процестің толыққанды қатысушысы болуына құқық бермейді. Атап айтқанда, жәбірленуші қылмыстық сот ісін жүргізуге тікелей қатыспайды: сотта жарыссөзге шықпайды, сотталушыны жазалау дәрежесіне ықпал етуге құқығы жоқ, зиянның орнын толтырудың жолдары мен нысандары туралы мәселені шешпейді, көбінесе қылмыстық істің қозғалысы туралы тіпті болмашы дәрежеде хабардар болудан да айрылған.

Аталған нормаларға талдау жасау, заң шығарушының, бірінші кезекте, сот төрелігін атқару мүддесін қамтамасыз етуге деген ұмтылысы туралы дәлелдейді, ал қылмыс құрбанының құқығын қорғау еріксіз екінші қатарға шегеріледі1. Баяндалғанды түйіндей келе, жәбірленуші қылмыстық процесте өз құқықтары жөнінен әлі де енжар және шектеулі тарап болып қалып отыр деуге болады.

Әлемдік қоғамдастықта бұл проблемаға қатысты ахуал біршама өзгеше, онда жәбірленушінің мәртебесі қылмыскердің айыбын ашу құралы болудан әлдеқашан қалған. Мысалы, 1986 жылдың аяғында Германия Федеративтік Республикасында қылмыс құрбандарын қорғау туралы Заңның шығуына байланысты іс жүргізу заңнамасы жәбірленушінің жағдайын айтарлықтай өзгертті. Бұл орайда мұндай реформаның негізгі мақсаты сотта қарау барысында жәбірленушінің құқығын қорғау жүйесін жасау, қылмыстық процеске оның тікелей қатысу құқығын кеңейту және бекіту, талап қою және зиянның орнын толтыру туралы өтініш беру тәртібін оңтайландыру болды. Содан бері зиянның орнын толтыруды (реституция) талап етуші тарап іс жүргізуге қатысты мемлекеттік айыптаушы құқығымен бірдей құқыққа ие[8]. 

Үстіміздегі жылдың басында Израилдің Заңнама және әділет жөніндегі Кнессет Комиссиясы жәбірленушілердің құқықтары туралы ережені мақұлдады. Бұдан былай қылмыс құрбаны болғандар қылмыскердің тағдырына ықпал жасау мүмкіндігіне ие болады. Мәселен, ел президентіне берілген рақымшылық жасау немесе мерзімін қысқарту туралы өтініш қаралған кезде жәбірленушіге өз пікірін білдіру құқығы беріледі. Мерзімінен бұрын босату жөніндегі комиссияға істің берілетіндігі туралы да жәбірленуші хабардар етілуге тиіс және комиссияның назарына өз пікірін жеткізуге құқылы. Жәбірленуші барлық қылмыстық істің өту кезеңдері туралы ақпарат алуға құқылы: оның бұл туралы өтініш беруі жеткілікті, уәкілетті органдар оған қылмыстық процестің барлық детальдары туралы хабарлауға міндетті болады[9].

Баяндалған жәйіттер қазіргі жағдайды өзгертуге тиіс, құрбан болған адамды өзінің әлеуметтік-құқықтық мәртебесімен және заңды мүдделерімен сот төрелігін атқару процесінің орталығына қою, оның құқықтарын айыпталушының құқықтарымен теңестіру, қылмыс салдарларының ауыртпалығын азайтуға барынша жәрдемдесу қажет деген ойға алып келеді. Мұны қылмыс құрбандарының құқықтық мәртебесін регламенттейтін жеке Заң қабылдаумен, сондай-ақ қолданыстағы заңнамаға өзгерістер енгізумен жасауға болатынын халықаралық тәжірибе көрсетіп отыр.

Айтылғанды түйіндей келе, Конституцияның әлеуеті әлі де сарқа пайдаланылмағандығын тағы да атап айтамын. Ал бұл бағытта Қазақстанға әлі көп жұмыс істеу керек. Бұл жұмыстың нәтижесі көп жағдайда Сіздер мен біздің ортақ күш-жігерімізге байланысты болады. Өйткені мемлекеттің құқықтық дамуының дәрежесін адамның және азаматтың конституциялық құқықтарының қамтамасыз етілуі мен қорғалуының деңгейі дәлелдейді. Бұл көрсеткіш өте маңызды, өйткені ол құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құру процесінде негізгі бағдарлардың бірі болып табылады.

 

«Конституция, тұлға, қоғам және мемлекет» атты

Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда

жасалған баяндама. Астана, 2005 жылғы 30-31 тамыз

 

 

ТАҒЫЛҒАН АЙЫП КӨЛЕМІМЕН КЕЛІСУ ИНСТИТУТЫН

ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ПРОБЛЕМАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

 

1948 жылы Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясының қабылдануы құқықтық институттарды және оларды іске асырудың адам құқықтарын қорғауға бағытталған рәсімдерін жетілдірудің үздіксіз процесін алдын ала айқындады. Адамзаттың осы жолмен жарты ғасырдан астам ілгерілеген тәжірибесі адамның құқықтары мен бостандығын қамтамасыз етпейінше демократияға, құқықтық мемлекетке және әлеуметтік-экономикалық гүлденуге жету мүмкін еместігін түбегейлі дәлелдеді. Әрбір елдегі адам құқықтарына қатысты істердің жайы халықаралық қоғамдастық таныған адам мен мемлекеттің өзара қарым-қатынасы принциптерін құрметтеу мен сақтауға; олардың ұлттық заңнамада көрініс табуына; адам құқықтарын қорғау жүйесі мен рәсімдеріне байланысты.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйегіндегі Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасы Құқықтық саясатының тұжырымдамасы Конституцияда жария етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандығының басымдығы принциптеріне негізделген демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет құру бағытын дәйекті түрде қамтамасыз етуге арналған.

Қазіргі кезде құқықтық жүйе элементтерінің онда атап көрсетілген ережелерін іс жүзіне асыру жөнінде белсенді жұмыс жүзеге асырылуда. Мәселен, 1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне еліміздің қылмыстық саясатын ізгілендіруге, сол арқылы адам құқықтарының қорғалу дәрежесін күшейтуге мүмкіндік беретін бірқатар тұжырымдамалық өзгерістер мен толықтырулар енгізілген болатын.

Бұл орайда қоғамдық-экономикалық өмірдің жаңару процестері еліміздің заңи өмірінің көптеген қырларын, оның ішінде қылмысқа қарсы күресті ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдерін қайта бағалаумен қатар жүргізілетіндігін ескерген жөн, олар азаматтардың қорғалу дәрежесіне тікелей ықпал етеді.

Оның үстіне, шаруашылық жүргізудің жаңа өркениетті нысандары тек шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметі саласында ғана емес, мемлекет пен жеке адам арасындағы қарым-қатынастар саласында да жария мүдделерді, сонымен қатар жеке мүдделерді үйлестіруді талап етеді. Бұдан қазіргі заманғы заңнаманың, оның ішінде қылмыстық заңнаманың қазіргі әлеуметтік-саяси және экономикалық қатынастардың талаптарына барабар болу қажеттігі туындайды.

Осыған байланысты, қылмыстық заңнама дамуының үздіксіз процесі дәлелдеп отырғандай, қаралып отырған түпмәтінде оның өз әлеуетінің сарқылмағанын былай қойғанда, ол одан әрі жетілдіруді талап ететінін атап көрсеткен жөн. Мәселен, «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заң (1998 ж.) заңды тұлғаларды да сыбайлас жемқорлық субъектісі деп таниды, алайда қазіргі кезге дейін қылмыстық заңға тиісті өзгерістер енгізілген жоқ және оларды қылмыстық жауапкершілікке тарту механизмі әзірленген жоқ, бұл, біздің ойымызша, азаматтардың заңды құқықтары мен мүдделерінің қорғалу деңгейін арттырмайды.

Адам құқықтарын қорғау саласындағы қылмыстық заңнаманы жетілдіру тұрғысынан «кінәні мойындау туралы мәмілелер» дейтін институтта да айтарлықтай әлеует орнықтырылған деп ойлаймыз. Ғылыми заң әдебиетінде, ғылыми конференцияларда, билік құрылымдарында бұл институтты жария ету мүмкіндігі туралы мәселе белсенді түрде талқыланып жатқаны белгілі. Оның үстіне «Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу, Қылмыстық атқару кодекстеріне және Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне қылмыстық істерді тергеу рәсімін жетілдіру, қылмыстардың кейбір құрамдарын қылмыстық сипаттан арылту және әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңның жобасында кінәні мойындау туралы мәмілелер институтын енгізу көзделген болатын және еліміз Үкіметінің бастамасы бойынша Парламентте қарала бастаған-ды, бірақ мәмілелерді жасау шарттары бойынша принципті келіспеушілік салдарынан бұл институт заң жобасынан алып тасталды.

Бұған қоса, пікірлердің бірдей болмауына және ол бойынша қабылданған шешімге қарамастан бұл мәселе өзінің өзекті маңызын жоғалтпайды, өйткені «кінәні мойындау мәмілелері»  институты қылмыстық сот ісін жүргізуде азаматтар құқықтарының қорғалу деңгейін арттыруға мүмкіндік беріп қана қоймайды, сонымен бірге жалпы қылмысқа қарсы күрестің тиімді әдісі болуы мүмкін. Осыған байланысты оны құқық қолдану практикасына енгізу мүмкіндігі туралы мәселені талқылауға қайта оралу ұтымды болады деп есептейміз, сондықтан оны талдауға неғұрлым егжей-тегжейлі тоқталған жөн сияқты.

Кінәні мойындау туралы мәмілелер институты АҚШ-тың және бірқатар Еуропа елдерінің (Plea bargaining) қылмыстық сот ісін жүргізуде кеңінен қолданылады. Бұл орайда біріншілік пальмасын Америка Құрама Штаттары ұстап келеді, онда сот төрелігімен мәмілелер жүз жылдан астам уақыттан бері қолданылып келеді.

Кінәні мойындау туралы мәмілелердің мәнін АҚШ-тың қылмыстық сот ісін жүргізу теориясында былай ашып көрсетуге болады: «Егер айыпталушы өзінің қылмыс жасаған кінәсін мойындаса, оны бастапқы айыптау азайтылады (өзгертіледі), егер бастапқы айыптау сотта дәлелденіп, оған жаза тағайындалатын болмаса, ол осы сәттен бастап толық жазаны емес, жазаның бір бөлігін ғана – түрмеде отыру мерзімінің немесе болудың бір бөлігін алады. Мысалы, егер айыпталушы өзін есірткі сатқандығы үшін кінәлімін деп (ауыр қылмыс) мойындаса, оны айыптау есірткіні заңсыз иеленуші (онша ауыр емес қылмыс) деп өзгертілуі мүмкін» [2, 132].

АҚШ-тың қылмыстық процесінде кінәсін мойындау туралы мәмілілір АҚШ-тың округтік соттарындағы қылмыстық процестің Федеральдық ережесінің 11-ережесі «е» тармағында заңнамалық тұрғыдан бекітілген. Көбінесе олар істі алдын ала тыңдау сатысында орын алады және бастапқы айыптау ауырлығының дәрежесіне қарамастан, іс жүзінде барлық қылмыстық істер бойынша мүмкін болады.

Кінәні мойындау туралы мәмілелер АҚШ заңнамасы бойынша азаматтық сот ісінде бар келісімге ұқсас, түптеп келгенде «әлемдік» келісімге алып келген талап қоюды тану ретінде есептеледі. Сондықтан кінәні мойындау туралы мәміле сот төрелігінің конституциялық принциптеріне қайшы келмейтін әрекет ретінде АҚШ-тың Жоғарғы соты тарапынан мақұлдауға ие болды. Бұл орайда АҚШ-тың америка адвокаттары ассоциациясы кезінде сотта кінәні мойындаудың арнайы белгілерін талдады.

Кінәні мойындау туралы мәмілелер негізінде, бір жағынан, қылмыстың қатаң құрамын неғұрлым азайтуға қарай айыптауды қайта саралау жүзеге асырылады, екінші жағынан – жасалған әрекет үшін кінәлілік дәрежесі және залалдың зардабын бәсеңдету мүмкіндіктері туралы ымыралы шешім шеңберінде жауапкершілікті жеңілдету жүргізіледі. Мұндай жағдайларда дискреция көлемі, яғни қылмыстық процесті еркін қарау ұлғаяды.

Профессор В.М. Николайчиктің атап көрсеткеніндей, мойындау туралы мәмілелерге іс жүзінде АҚШ-тың қылмыстық процеске қатысушыларының бәрі де мүдделі. Мәселен, істе айыптаушы ретінде әрекет ететін атторнейлік қызмет уақыт пен қаражатты неғұрлым аз жұмсай отырып, өзінің қызметтік тізіміне мүмкіндігінше айыптау үкімінің көп санын енгізуге тырысады. Кінәні мойындау туралы мәмілені айыптаушы айыптаудың елеулі болуын бәсеңдетуге деген тілекпен де және, мысалы, саяси сипатқа, жеке немесе материалдық мүддеге және т.с.с. байланысты себептермен жария рәсімнен аулақ болу үшін де пайдалануы мүмкін. Сайып келгенде, кінәні мойындау туралы мәмілеге сот та мүдделі болады, өйткені ол сот рәсімін тездетеді, оңтайландырады және арзандатады. Алдын ала тергеу барысында судья кейбір істерді тоқтатады, ал басқалары бойынша тараптардың кінәні мойындау немесе мойындамау туралы өтініштерін қабылдайды. Кінәні мойындау туралы өтініш түскен соң, судья, әрине, мойындау туралы мәміле болғаны туралы сұрақ қоймайды, айыпталушының құқық бұзушылықты неге жасағандығы жөніндегі сұраққа айыпталушының қысқаша түсініктемесін алады, не жаза тағайындайды, немесе үкім шығаратын күнді белгілейді. Мұндай «нақты сот төрелігіне» орташа алғанда 1 минуттан 4 минутқа дейін уақыт кетеді. Мойындау туралы мәміле  практикасы АҚШ-та кеңінен таралған. Фелони үшін айыпталушылардың 90%-ы және мисдиминор үшін айыпталушылардың 95%-ы дерлік істі алқа билердің қатысуынсыз қарап, қылмысты жасағанын мойындау туралы мәміле негізінде сотталады [3, 143, 149].

Еуропа елдері кінәні мойындау туралы мәмілеге АҚШ-тан өзгеше ұстамды көзқарасты баянды етеді. Соңғыны қолдану мүмкіндігі айыптаушы талап етіп отырған жаза заңда белгіленген мөлшерден асып кете ме, соған байланысты болады (мысалы, Испанияда – алты жылдан аспайтын мерзімге түрмеде отыру) немесе бас бостандығынан айыру мерзіміне тікелей байланысты жағдайға қойылады (Италияда – үш жыл).

Әлемдік практикада кінәні мойындау мәмілесінің әртүрі қолданылатынын атап айтқан жөн. Бұған американың қылмыстық процесі plea bargaining (плибарген) классикалық мысал бола алады. Плибаргеннің мәні мынада, айыпталушы өзінің адвокаты арқылы прокурормен екі жаққа бердей қолдануға болатын үкімнің шарттары туралы келіседі, оны олар кейін судьяның бекітуіне береді. Мұндай жағдайда сотталушы өзін айыптап жатқаннан гөрі жеңіл қылмыс үшін, неғұрлым жеңіл жазаға ауыстыру үшін өзін кінәлімін деп ерікті түрде мойындайды.

Кінәні мойындау туралы мәміленің басқа бір түрі целеранттық мәмілелер, яғни сот ісін жүргізу рәсімін оңтайландыру туралы мәмілелер болып табылады.

Плибарген мен целеранттық мәміленің арасындағы басты айырмашылық мынаған саяды, айыпталушының өз кінәсін ақиқат деп мойындауы түйінделетін болғандықтан плибарген формальды түрде сот шешімінің ақиқаттығы туралы түсінікпен байланысты болса, целеранттық мәміле кезінде тексерудің объектісі кінәліліктің өзі емес, қайта айыпталушының айыптау қорытындысымен формальды келісуі болып табылады.

Кінәні мойындау туралы целеранттық мәміле бүгінде Италия – «паттаджаменто» (Италияның ҚІЖК 444 – 448-баптар), кінәні мойындау туралы мәміле «конформидад» ретінде белгілі (Испанияның ҚІЖК 689.2-бап) Испания сияқты еуропа елдеріне тән. Айыпталушы мұндай мәмілеге кірісе отырып, өзін кінәлімін деп мойындамауы да мүмкін. Бұл әрекеттерді жазалау шарасын шектеумен ауыстыру (Испанияда әрі кеткенде алты жыл бас бостандығынан айыру) не белгілі бір жеңілдік (Италияда бас бостандығынан айыру мерзімін 1/3 қысқарту) [4, 697] заңда көзделген.

Жоғарыда көрсетілген мемлекеттердің бәрінде кінәні мойындау туралы мәмілені жасау соттың қарауын дереу аяқтауға және айыптау үкімін шығаруға алып келеді.

Оның үстіне, бұған қарамастан, кінәні мойындау туралы мәміленің қажеттігін және онды әсерін қолдайтын да, теріске шығаратын да көп пікірлер бар.

Мәселен, А.В. Смирнов, кінәні мойындау туралы мәміленің басты мақсаты айғақтау – іс жүргізу үнемі үшін жанжалды тезірек «аяқтау», сондай-ақ (айыпталушы тарапынан) жазаны жеңілдету, деп атап көрсетеді. Осыдан келіп ол кінәні мойындау туралы мәміле қылмыстық іс бойынша ақиқатқа жету мүддесінен алыс деген қорытынды шығарады [5, 249].            П. Михайловтың пікірінше, қылмыстық процеске мәмілені енгізу идеясы азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандығына қайшы келеді және біздің қоғамымыздағы құқықтың жалпы принциптеріне сәйкес келмейді. Мұндай мәмілелер, айыпталушы өзін көп жағдайларда судьямен келісім бойынша кінәлімін деп мойындауына байланысты, тек айыпталушыға ғана тиімді болады деп дәлелдейді [6]. Бұл орайда сот неғұрлым жеңіл үкім шығаруға, кейбір айыптауларды алып тастауға немесе алқа билер сотынан және неғұрлым ауыр қылмыс үшін жауапкершіліктен аулақ болу үшін, сотталушының онша ауыр емес қылмысына орай өз кінәсін мойындағанының қайтарымы ретінде қандайда бір басқа жеңілдікке кепілдік беруге келіседі. Профессор И.Л. Петрухин, АҚШ-та кінәні мойындау туралы мәміле институты ақылға қонымды болып көрінеді және олардың ұлттық дәстүрлеріне сай келеді, өйткені ол процесті оңайлатады, сот жүйесінің жүгін жеңілдетеді және өзін толық немесе ішінара кінәлі емеспін деп санауға құқығы бар психикалық жағынан салауатты адамның позициясына құрметпен қарауға негізделеді. Алайда кеңестік кезеңнен кейінгі менталитет үшін «кінәні мойындау туралы мәміле» деген ұғымның өзі сыйымсыз. Қылмыстық сот төрелігінде мәміле – моральға жат, теріс, адалдықпен сыйыспайды; бұл биліктің абройын түсіретін, оның осалдығын дәлелдейтін, қылмыстық іс бойынша ақиқатты айқындауға қабілетсіз саудаласу болып табылады [7].

Сонымен бірге қылмыстық сот ісін жүргізуге бұл институтты енгізуді жақтаушылардың саны, оның ішінде қазақстандық ғылымдар мен практиктер арасында айтарлықтай.

Кінәні мойындау туралы мәміле институтын енгізуді жақтаушылардың неғұрлым салмақты дәлелі мынаған саяды, олар бұл институт соттар жұмысының ауырлап кетуін және қылмыстар саны үнемі өсіп отырған кезде «заңнаманың бәсеңсуін» болдырмайды деп есептейді (мысалы, жоғарыда атап көрсетілгендей, Plea bargaining көмегімен АҚШ-та қылмыстық істердің 90%-дан астамы сотта қараудың толық рәсімінен өтпейді. Plea bargaining пайдасына дәйектер келтірудің қатарына жазаны дараландыру мен жеңілдетуді; жанжалды жағдайда тараптардың егесуін қасқа жолмен бәседетуге қол жеткізу; айыпталушының (сотталушының) өз арызында қылмыс жасағанын мойындауға және жазаны өтеуді бастауға дайын екендігін және солай істеуге деген тілегін жариялауды; соттар мен қылмыстық ізге түсу органдарының уақытын күрделі істерге пайдалану үшін үнемдеуді; оларды ізі табылмайтын қылмыстар бойынша жаңа күдіктерді іздестіру ауыртпалығынан босатуды және ауыр қылмыстарды ашуға күш-жігерді шоғырландыруды жатқызған жөн [8, 83].

«Кінәні мойындау туралы мәміле немесе келісім» қылмыстық құқық жүргізушілер мен мамандардың Будапешт қаласында (Венгрия) 2001 жылғы 15 – 19 қазан аралығында өткен халықаралық конференциясының өзекті мәселелерінің бірі болғанын атап көрсеткен жөн. Конференцияға қатысушылардың сөйлеген сөзінен (олар АҚШ-тың Федералдық Соты мен Прокуратурасының өкілдері, Германияның, Голландияның ғылым-заңгерлері мен практиктері) аталған елдер прокурорларының билігіндегі қылмысқа қарсы күрестің неғұрлым тиімді құралдарының бірі айыпталушының кінәсін мойындауы туралы мәмілені қолдана отырып, қылмыстық істі біліктілікпен және тиімді шешу мүмкіндігі екендігі айтылғанын атап көрсеткен жөн.

Ресей Федерациясы Судьялар кеңесінің 1998 жылғы 3 сәуірдің өзінде-ақ, атап айтқанда, мыналарды қажет деп есептеуі назар аударуға тұрарлықтай факті болып табылады: 1) сот процесінің бастапқы сатысында (алдын ала тыңдау барысында) мемлекеттік айыптаушыға және қорғаушыға айыпталушының келісімімен кінәні мойындау туралы келісім жасауға құқық беру, мұндай рәсім соттың (судьяның) тарапынан бақылауды көздейтінін, оның тиісті жазаны тағайындайтынын ескеру; 2) өз позициясын РФ Мемлекеттік Думасының, Федералдық Жиналысының назарына жеткізу және өзгелер қатарында осы ұсынысты РФ ҚІЖК жобасын екінші оқылымға әзірлеу кезінде ескеруді өтіну. 

Бүгінде Ресей Федерациясының ҚІЖК-де айыпталушының тағылған айыппен келісуін мәлімдеу және сот талқылауы жүргізілмей үкім қаулысын шығару туралы өтініш беру тәртібін регламенттейтін 40-тарау (Айыпталушы тағылған айыппен келіскен кезде сот шешімін қабылдаудың ерекше тәртібі) бар екені белгілі. Бұл орайда сот тергеуі жүргізілмейді.

Қазақстанда кінәні мойындау туралы мәміле проблемасын алғаш рет 1993 жылы Қазақстанның жаңа Қылмыстық кодексінің жобасын талқылауға арналған Қазақстан мен АҚШ ғалым-заңгерлерінің бірлескен конференциясында профессор У.С. Жекебаев көтерді, ол «Айыптаушы мен айыпталушы арасындағы сот бекітуге жататын қылмыстық істі өзара қанағаттану жағдайында әзірлеу процесі» тақырыбына баяндама жасады. Алайда, идеяның өзі профессор Джозеф Джоунс, Адам Керленд (АҚШ) және профессор Питер Соломон (Канада) сияқты белгілі ғалымдардан қолдау тапқанымен Қазақстанның Қылмыстық кодексін әзірлеу процесінде қолдау тапқан жоқ.

Оның үстіне профессор У.С. Жекебаев оны енгізудің тиімді екенін қолдай отырып, заңнамалық тұрғыдан ресімдеуді қажет ететін көптеген жаңалықтар бірден мақұлдана қоймайтынын және қылмыстық-құқықтық ғылым тарихында мұндай мысалдардың толып жатқанын атап айтты. Мәселен, кінәсіздік презумпциясы институты бір жарым ғасыр бойы реакцияшыл ғалымдар тарапынан үнемі сынға ұшырап, ғылыми принцип жағдайында  болды. «Атойлап шығатындар» қылмыстық құқықтың антропологиялық мектебінің өкілдері, сондай-ақ қылмыс зерттеу ғылымында оңды бағыттағы бірқатар ғалымдар болды. Атап айтқанда, кінәсіздік презумпциясы – «бұл барып тұрған оғаштық, қисынды жәйітті бұрмалау» заңдық мағынаны теріс айналдыру, оған тіпті сөз саптау тәсілі ретінде де жол беруге болмайды деп танылды. Алайда бүгінде кінәсіздік презумпциясы жеке адам құқығын қорғауды қамтамасыз ететін, негізсіз айыптау мен соттауды болдырмайтын маңызды демократиялық жеңістердің бірі болып табылады [1,3].

Кінәні мойындау туралы мәміле институтын биліктің сот тармағының және прокуратураның өкілдері де жақтайды. Мәселен, Батыс Қазақстан облыстық сотының судьясы Г. Ищанов сот рәсімдерін оңтайландыру қажеттігі пісіп жетілді және неғұрлым орнықтысы кінәні мойындау туралы мәмілелер рәсімін енгізу идеясы деуге болады, оған сәйкес қылмыстық іс бойынша айыпталушы (сотталушы) және айыптаушы іс бойынша өзара келісімді шешімге келеді деп атап айтады. Бұл орайда сот келісімге жеткізетін келіссөздерге қатыспайды, бірақ бұл шешімді сот бекітуге тиіс [9].  Орталық өңірлік көлік прокурорының бірінші орынбасары С.С. Үмбетәлиев, кінәні мойындау туралы мәміле институты бүгінгі ақиқаттың талаптарына сай келеді және оны абайсызда жасаған не ұйымдасқан қылмыс арқылы жасаған онша ауыр емес және орташа ауыр қылмыстар бойынша эксперимент тәртібімен енгізуге болар еді дейді [10, 304].

Қаралып отырған аспектіде қазақтардың қарапайым құқық нормалары да кінәні мойындау туралы мәмілеге ұқсас механизмдердің қолданылуына жол беретінін атап көрсеткен жөн. Мәселен, кезінде қазақтардың қарапайым құқығын алғаш зерттеушілердің бірі И.А. Козлов былай деп жазды: «Заңгерлер қатаң ажырататын азаматтық және қылмыстық өтірік туралы қырғыздарда мазмұны жөнінен де, нысаны жөнінен де дамымаған ұғым бар. Өзінің мәні жөнінен қылмыс болып табылатын ұрлықты олар қылмыс деп есептемейді және әрдайым жеке талап қою бойынша туындайтын ұрлық жөніндегі іс («әлде біреу жылқыны ұрлады, оны қайтармай жүр») кейде тартысып жатқан тараптардың келісуімен немесе ымыраласуымен аяқталады. Жәбірленуші әрдайым талапкер, ал жәбірлеуші жауапкер деп аталады».

Көріп отырғанымыздай, қазақтардың қарапайым қылмыстық құқығында «қылмыс» ұғымының азаматтық құқық бұзушылықтан айырмашылығы шамалы болған, кезінде И.А. Козлов назар аударған [11, 304] (қазақтардың жеке-талап қою сипатындағы қарапайым құқығының америкалық нұсқасы деуге болады).

Жалпы теориялық жағынан қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу тұрғысында мәміле проблемасы кеңестік кеңістік кезеңінде отызыншы жылдардың өзінде пайда болды. Белгілі ғалым-заңгер Е.Б. Пашуканис өзінің құқық айырбасы дейтін тұжырымдамасында кек алу дәстүрмен реттеле бастап, қастыққа айналып кетсе, ол талион ережесімен реттеле бастайды, яғни «қанға – қан, жанға – жан», ал онымен қатар өтем жасау немесе ақшалай құн жүйесі нығая бастаса, басқаша болмақ. Е.Б. Пашуканис, кек алудан өтем жасауға ауысу табиғатын түсіну үшін адамзат қоғамында айырбас эквиваленттілігі түсінігіне дейін көтерілген жөн деп есептейді. Оның пікірі бойынша, эквивалент идеясы, бұл бірінші нағыз құқықтық идея, оның қайнар көзі сол тауар нысаны. Осыдан келіп Е.Б. Пашуканис мынадай қорытынды шығарады, қылмысты айналымның ерекше түрі ретінде қарауға болады, онда айырбас, яғни шарттық қатынас post factum-мен, яғни тараптардың бірінің өзінің ерікті әрекетінен кейін белгіленеді. Қылмыс пен кек алу арасындағы пропорция сол айырбас пропорциясымен ұштасады. Е.Б. Пашуканис қылмыстың ауырлығына жазаның сәйкестігі туралы қылмыстық құқықты айырбас қатынастарының сол эквивалентімен түсіндіреді. Оның пікірі бойынша, тауар иеленушілер арасында белгілі бір тауарға тиісті бағасы төленгені сияқты қылмыс үшін жаза қолданылады. Бұл ережені Пашуканис қылмыстық процеске қатысты ерекше айқын көрсетті. Ол «қылмыстық процесті құқықтық нысан ретінде жәбірленушіден бөлуге болмайды», ол жауапты талап етеді, демек, мәміленің жалпы нысанынан бөлінбейді. Прокурор әдетте «жоғары баға», яғни қатаң жаза сұрау «жағында» болады, қылмыскер аяушылық, «жеңілдік» сұрайды, сот «әділ» қаулы шығарады, деп жазды Пашуканис. Бұл мәмілені мүлде басқа жаққа ысырып тастасаңыз – сіз қылмыстық процесті оның «заңи жүрегінен» айырасыз. Бұдан Е.Б. Пашуканистің, құқық дегеніміз қоғамның нарықты, айырбастау қатынасы, тауар иеленушілердің тауар өндіру қатынастары болып табылады деп есептегені көрініп отыр [12, 167–169].

Осыған байланысты әкімшіл-әміршіл жүйеден нарықтық экономикаға көшу жағдайында құқықтық идеяларды дамыту үшін Е.Б. Пашуканистің теориялық тұжырымдамасынан қандай да бір ережені алу ұтымды болар еді деген У.С. Жекебаевтың пікірімен келісуге болады. Бұл орайда АҚШ-та, Канадада, Жапонияда белсенді түрде пайдаланылып жатқан қылмыстық құқықта және кінәні мойындау туралы мәміледе көтермелеу нормалары негізінде құқық, оның ішінде қылмыстық құқықтың және процестің нысанын дамыту белгілі дәрежеде экономикалық қатынастарға тәуелді болады, нарықтық экономика жағдайында олар айырбас негізінде тауар иеленушілер арасында эквиваленттік нарықтық қатынастардан өз көрінісін табады деп атап көрсетеді.

Қазақстанның кінәні мойындау туралы мәмілені енгізуге дайындығына қатысты мына жағдайларға назар аудару тиімді.

1864 жылдан бастап Ресейде, одан кейін кеңестік қылмыстық іс жүргізу практикасы АҚШ-тағы сияқты формальды емес, объективті ақиқатты ашуға бағытталған болатын, сондықтан да сот төрелігінде мәміле туралы сөз болудың өзі мүмкін емес еді. Солай бола тұрса да, деп атап көрсетеді            С. Милицин, РКФСР ҚІЖК-де 1960 жылы анықтау және алдын ала тергеу органдарына қылмысты ашуға белсенді түрде жәрдемдескен және ынтымақтастық жасаған адамдарға оларға қатысты істі ҚІЖК-нің 6 – 9- баптарындағы тәртіппен қысқарту есебінен «соққыдан» құтқаруға» мүмкіндік беретін институт енгізілді. С. Милициннің пікірі бойынша мұндай жаңалықты «мүлде күтпеген түрде болса да» кінәні мойындау туралы мәміле ретінде қарауға болады [13].

Қазақстанда да қылмыстық құқықта көтермелеу нормаларын пайдаланудың белгілі бір тәжірибесі бар екенін атап айтқан жөн. Мәселен, бұрынырақта, Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 1995 жылғы 17 наурыздағы заң күші бар Жарлығының 45-4-бабында «қылмыс істеген адам егер ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық істеген қылмыстарды болдырмауға, ашуға және тергеуге белсенді түрде көмек көрсетсе әрі істеген қылмысы ауыр болмаса, қылмыстық жауаптан босатылуы мүмкін». Осыдан көрініп отырғанындай, заң шығарушы отандық қылмыстық құқық саласында көтермелеуді қолдану мүмкіндігіне бұрын да жол берілген.

Бүгінде, заң шығарушы одан әрі ілгерілегені белгілі, аса ауыр қылмыс жасаған адамдарға қатысты да көтермелеу нормалары белгіленген.

Мәселен, ҚР ҚК 53-бабының 4-бөлігінде, қылмыс жасағаннан кейін тікелей жәбірленушіге медициналық және өзге көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залалды және моральдық зиянды өз еркімен өтеу, қылмыс арқылы келтірілген зиянды орнына келтіру бағытында істеген өзге де әрекеттер, шын жүректен өкіну, кінәсін мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыстық жолмен алынған мүлікті іздестіруге белсенді түрде жәрдемдесу сияқты жеңілдететін жағдай болған кезде, - қылмыскер аса ауыр қылмыс ауырлататын мән-жайлар болмаған жағдайда жаза барынша ұзақ мерзімнің төрттен бірінен немесе жазаның неғұрлым қатал түрі мөлшерінен аспауға тиіс.

Оның үстіне, ҚР ҚК 65-бабында, қолданыстағы қылмыстық заңнамада шынайы өкінуге байланысты қылмыстық жауапкершіліктен босату көзделеді, оған сәйкес қылмыс жасаған адам белгілі бір жағдайларда қылмыстық жауапкершіліктен толық босатылуы мүмкін.

Осылай, біздің ойымызша, Қазақстанның ұсынылған Қылмыстық кодексінде кінәні мойындау туралы мәмілеге ұқсас элементтер қазірдің өзінде орнықтырылған. Бұл орайда, әрине, «кінәні мойындау туралы мәміле» институты мен көтермелеу нормаларының арасында принципті айырмашылық бар, ол айырмашылық, біздің ойымызша, көтермелеу нормалары кінәлі адам жасаған қылмысы үшін шын жүректен өкінген және зиянды салдарларды жоюға өз еркімен бастама жасаған жағдайда қолданылуға тиіс екендігі болып табылады. Кінәні мойындау туралы мәміленің  мәні, қалай дегенмен де, айыпталушы мен айыптаушы арасындағы әлде бір саудаласуды көздейді, оның нәтижесінде келісуге қол жетеді, яғни кінәні мойындау туралы мәміле жасау кезінде кінәлінің тарапынан еріктілік пен бастамашылықтың болу мүмкіндігіне қарамастан оның өкінуінің шынайы екендігі туралы айтуға болмайды. Сонымен, тағайындалған жазаның жасалған әрекетке сай келетіндігіне күмән келтіріледі және қылмыстық жазалаудың осындай мақсатқа жетуі сотталған адамды түзеу деп түсініледі.

Оның бер жағында қазір, мемлекет Басшысының бастамасымен және бүкіл өркениетті әлем сияқты Қазақстан өлім жазасын орындаудан бас тартты, оның үстіне сотталған адамның бас бостандығынан айыру орнында ұзақ уақыт болуы оның түзелуіне жәрдемдеспейді, қайта керісінше, оған да, қоғамдағы жалпы қылмыстық ахуалға да орасан күшті кері ықпал жасайды деген түсінікке келдік, аталған «сай келетін» өлшем мен «түзелу» ұғымын қайта қарау қажеттігі туындады. Мысалы, аса ауыр қатыгездікпен топтасып адам өлтірген адамды ұзақ уақытқа бас бостандығынан айыру оның жасаған қылмысына сай келе ме? Тіпті адам құқықтарын қорғау және ізгілік тұрғысынан келгенде де жасаған қылмысы үшін мұндай адамды өмірінен айыру, әрине, дұрыс болмайды. Ал сотталған адамды түзеу режимінің ең алдымен тәрбиелік мәні болуы және күн кестесін, бас бостандығынан айыру орындарын ауыстыру тәртібін реттеу, бас бостандығынан айырылғандардың сыртқы әлеммен араласу нысанын белгілейтін ережелер, көтермелеу шаралары мен тәртіптік ықпал ету шаралары жүйесі арқылы қалыптасатыны  ескеріле отырып, сотталған адамды ұстау режимі талаптарын мүлтіксіз орындау жолымен қол жеткізілетіні белгілі, яғни сотталған адамды түзеуге қалай дегенмен де мәжбүрлеу жолымен қол жеткізілетінін айтқан жөн.

Екіншіден, құқық қолдану практикасында көтермелеу нормасын қылмыстық ізге түсу органдары күдіктімен қылмыстық жауапкершілікті жеңілдету туралы белгілі бір келісім-мәмілеге, тіпті кейде кінәлінің әрекетін оның мойындап айғақ беруіне алмастыруға дейін қол жеткізу үшін пайдаланатын жағдайлары аз кездеспейтінін ескерген жөн.

Осыған байланысты қылмыстық заңнама, әдетте объективті ақиқаттың ықпалына ұшырап, сөзсіз қабылданған теориялық жорамалдарды қорғап жатпай, қылмыстан зардап шеккен адамның да, оны жасаған адамның да құқығын қорғауға бағытталуы керек деп ойлаймыз.

Осыған байланысты Р.З. Лившецтің пікірімен келісуге болады, ол бойынша қазіргі кезде жаңаша ойлау егестен келісім іздеуге, басып тастаудан плюрализмге, күш көрсетуден консенсусқа көшуді табанды түрде талап етуде. Бұл орайда мемлекет пен құқық келісімнің, ымыраға келудің, жол берудің қаруы мен құралы ретінде, күш көрсетудің, бағындырудың, сағын сындырудың және құртып жіберудің құралы ретінде емес, қоғамдық қарама-қайшылықтарды жою құралы ретінде болуға тиіс. Қазіргі заманғы өркениетті мемлекетте және құқықта әлеуметтік келісімге келудің құралын тану қазіргі қоғамда әлеуметтік қарама-қайшылық жоқ дегенді білдірмейді, оның бер жағында, басып тастау сияқты мемлекетке тән функцияны теріске шығармай, қалай дегенмен де келісімге, қоғамдық ымыраға келуге қол жеткізу міндетін алдыңғы қатарға шығарған жөн [14, 49-50].

Сондықтан қылмыстық сот ісін жүргізуде адам құқықтарын қорғауды күшейту және қылмысқа қарсы күрес саласында ымыраға келуге жетудің пәрменді жолдарының бірі ретінде кінәні мойындау туралы мәміле институтын таңдауға болады деп ойлаймыз. Бұл орайда жоғарыда аталған заң жобасында көрсетілген атауына қайта оралған жөн болар еді деп есептейміз, оны неғұрлым сыпайы, атап айтқанда, тағылған кінәнің көлемімен келісу инсититуты деген дұрыс болар еді, өйткені «мәміле» термині тараптар арасындағы қандай да бір сауданы мегзейді, бұл, біздің ойымызша, сот төрелігінің беделін түсіреді. Бұл үшін қандай қылмыстар бойынша, кімге қатысты және қандай шарттарды сақтаған кезде оны қолдануға болатынын заңмен айқындау қажет болады.

Бұған байланысты біз мұны былай түсінеміз:

1) көптеген ғалым-заңгерлер және практик қызметкерлер қаралып отырған институтты алғашқы кезеңде, эксперимент ретінде ауыр емес және орташа ауыр қылмыстар бойынша ғана енгізу керек деген пікірлеріне қарамастан, біздің ойымызша, мұндай жартылай шаралар бұл институттың бүкіл әлеуетін ашпайды, соның салдарынан күтілген нәтижеге жеткізбейді. Өйткені ауыр емес және орташа ауыр қылмыстарға қатысты ымыраластыратын институт және қысқартылған тергеу мен сот ісін жүргізу рәсімі дейтіндер онсыз да жеткілікті дәрежеде қолданылып келеді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 65-бабы (Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату), 67-бабы (Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату), 68-баптың 2-бөлігі (Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату), 74-баптың 1-бөлігі (Төтенше мән-жайлардың салдарынан жазадан босату мен жазаны өтеуді кейінге қалдыру) және Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 33-бабы (Қылмыстық ізге түсу жеке түрде жүзеге асырылуы мүмкін қылмыстар), 34-бабы (Қылмыстық ізге түсуді жеке-жариялы түрде жүзеге асыру). Ал ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған адамдарда мұндай мүмкіндік жоқ, бұл, біздің ойымызша, дұрыс емес. Біздің ойымызша, жасаған қылмысының ауырлығына қарамастан барлық адам белгілі бір шарттарды сақтаған жағдайда, жаза белгілеу кезінде тек аяушылыққа ғана емес, жедел қылмыстық процеске де мүмкіндігі болуға тиіс, бұл айыпталушының, сотталушының құқығын қорғауды күшейтеді және қылмыстық ізге түсу органдары мен соттардың «жүгін жеңілдетеді»;

2) тағылған айыптың көлемімен келісім жасауға кедергі келтіретін өлшемдерді айқындай отырып, заң шығарушы қылмыс субъектісінің дара психофизикалық қабілетін де ескеру керек деп ойлаймыз. Әңгіме кәмелетке толмағандар және өзінің дене немесе психикалық кемшіліктері салдарынан өз құқығын өзі қорғай алмайтын, соның салдары ретінде тағылған айыптың көлемімен келісім жасау жөніндегі олардың іс-әрекетінің еріктілігі мен түсінуі даусыз болмауы мүмкін адамдар туралы болып отыр. Оның үстіне Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 52 және              54-тараулары кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы іс бойынша, сондай-ақ есі дұрыс емес адамдарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы істер бойынша іс жүргізудің ерекше тәртібін көздейді. Бұл орайда ҚР ҚІЖК 288-бабының 1-бөлігінде, егер қылмысты кәмелетке толмағандар не дене немесе психикалық кемшіліктері салдарынан өз құқығын өзі қорғауды жүзеге асыра алмайтын адамдар жасаса, алдын ала тергеу жүргізу міндетті деп атап көрсетілген. Осыған байланысты тағылған айыппен келісім аталған адамдармен жасалмауға тиіс деп есептейміз.

Сонымен қатар, тағылған айыптың көлемімен келісім күдіктімен емес, айыпталушымен жасалуға тиіс деп ойлаймыз, өйткені, біріншіден, күдіктімен мұндай келісім жасау айып тағу рәсімінің өзіне жол ашады, яғни уақтынан озып кету болады, өйткені келісім жасау нысанасы жоқ, сондықтан бұл институттың мәніне қайшы келетін болады. Екіншіден, айып тағылғаннан кейін тағылған айыптың көлемімен келісім жасау айыпталушыға оның қай қылмысты жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті мойнына алатыны белгілі болатынын дәлелдейді, бұл оның келісімінің еріктілігі мен түсініп жасалғандығын көрсетеді. Үшіншіден, айыпталушының тағылған айып көлемімен келісім жасау тағылған айыптың әрбір тармағы жан-жақты зерттелген және қылмыстық ізге түсу органы дәлелдеген деген кепілдік болып табылады.

3) тағылған айыптың көлемімен келісім жасау кезінде айыптың көлемі жасалған қылмыспен қатаң сәйкестікте көрсетілуге тиіс деп есептейміз. Өйткені жасалған қылмыстың, демек тағылған айыптың да көлемін жасанды түрде кішірейту қылмыстың жасырылғандығын және іс бойынша тергеудің объективті болмағанын, яғни жасалған қылмыс фактісінің бұрмаланғанын мегзейді. Осыған байланысты айыпталушымен тағылған айып көлеміне орай келісім жасалған кезде әңгіме айып көлемін кішірейту туралы емес, жазаны бәсеңдету туралы болуға тиіс;

4) айыпталушымен тағылған айыптың көлеміне орай келісім тек ерікті негізде айыпталушының өзінің, сондай-ақ қылмыстық ізге түсу органдарының бастамасымен жасалуы мүмкін деп ойлаймыз. Бұдан басқа, айыпталушыға қандай да бір қысым жасауды болдырмау және жәбірленушінің құқығын қорғау үшін мұндай келісімді айыпталушының адвокаты мен жәбірленушіні міндетті түрде қатыстыра отырып, тікелей айыпталушының өзімен прокурор жасауға тиіс (барлық тараптардың келісімі өз қолдарымен, жазбаша бекітіледі). Бұл орайда прокурор айыпталушыға оның барлық құқықтарын, сондай-ақ жасалған келісімнің ықтимал салдарларын, оның ішінде жазаны жеңілдетудің ықтимал шектерін де түсіндіреді, ал қылмыстық жазаның шектерін айқындау жөніндегі түбегейлі шешімді, тараптарды тыңдау және келісімді жасау алдындағы іс материалдарын қарау нәтижелері бойынша, сот қабылдауға тиіс. Өйткені, біздің ойымызша, жазалау шарасын прокурордың белгілеуі бұл мәселенің шешімін оның субъективтік пікіріне тәуелді етіп қояды, бұл сот төрелігі туралы түсінікке сәйкес келмеуі былай тұрсын, Қазақстан Республикасы Конституциясының 75 және 77-баптарына қайшы келеді, оған сәйкес сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады, сот төрелігін атқару кезінде судья тәуелсіз және тек қана Конституцияға және заңға бағынады және сот төрелігін атқару жөнінде сот қызметіне қандай да бір араласуға жол берілмейді;

5) бұдан басқа, тағылған айып көлемімен келісу институты қылмыстық процесті оңтайландыру мен жеделдету және қылмыстық ізге түсу органдары мен соттардың «жүгін жеңілдету» үшін қажет. Бұл үшін, мұндай келісім тек қана алдын ала тергеу сатысында, оның үстіне, онша ауыр емес және орташа ауыр қылмыс бойынша айып тағылған кезден бастап, ауыр және аса ауыр қылмыстар бойынша алдын ала тергеу аяқталғанға дейін айып тағылған кезден бастап алғашқы бес тәулікте жасалуға тиіс деп есептейміз. Жәбірленушінің, айыпталушының және оның қорғаушысының онша ауыр емес және орташа ауыр қылмыстар бойынша тағылған айыптың көлемімен келісім жасау құқығына ойлану үшін бес тәулік мерзім жеткілікті болады деп ойлаймыз, өйткені қылмыстың мұндай санаты құрамының көпшілігі бойынша алдын ала тергеуді он күн мерзімде (анықтау нысанында) аяқтау қажет және мұндай құрамдар бойынша онша ауыр емес жазалау шаралары белгіленген. Ауыр және аса ауыр қылмыстарға қатысты айыпталушының құқықтарын қорғауды күшейту мақсатында уақытқа тығыз шектеу белгілеу ұтымды емес деп есептейміз, өйткені әңгіме қылмыстардың күрделі құрамдары туралы және елеулі жазалау шаралары туралы болып отыр.

Сонымен бірге, тағылған айыптың көлемімен келісім жасалған кезден бастап дәлелдеу базасын жинау жөніндегі міндетті тергеу іс-әрекеттерінің тізбесі заңнамалық тұрғыдан шектелуі мүмкін, ал алдын ала тергеудің жалпы мерзімі он тәуліктен аспауға тиіс. Егер жеке адамға қарсы бағытталған болмаса, орташа ауыр, сондай-ақ ауыр және аса ауыр қылмыстар туралы істер бойынша он күн мерзімде сапалы тергеу жүргізу объективті түрде қиын, ал кейбір жағдайларда іс жүзінде мүмкін емес екендігі түсінікті. Сондықтан қажет болған жағдайда прокурордың санкциясымен әуелі бір айға, ал одан кейін екі айға дейін алдын ала тергеудің мерзімін ұзарту механизмін пайдалануға болады деп ойлаймыз.

Тағылған айыптың көлемімен келісім бойынша қылмыстық істерді сотта қарау ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 363-бабына сәйкес қысқартылған тәртіппен өтуге тиіс;

6) тағылған айыптың көлемімен келісім жасаған жәбірленуші сияқты айыпталушы да қылмыстық процестің кез келген сатысында бұл шешімнен бас тартуға құқылы болуға тиіс. Мұндай бас тарту жағдайында қылмыстық процесс сатысына қарай әдеттегідей алдын ала тексеруді не сотта қарауды енгізген жөн.

Біздің ойымызша, көрсетілген базалық шарттарды сақтаған жағдайда айыпталушының, жәбірленушінің құқықтарын қорғау кепілдіктерін сақтауға және тағылған айыптың көлемімен келісу институтын еліміздің қылмыстық заңнамасына енгізу кезіндегі қылмыстық процесті шын мәнінде оңтайландыруға, тездетуге болады.

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Жекебаев У.С. Кінәлі деп тану туралы мәмілелерді заңдастырудың қылмыстық-құқықтық және криминологиялық проблемалары. Алматы, 2002. 1 б.

2. Понаморенко С.С. Ресейдің қылмыстық процесіндегі кінәлі деп тану туралы мәмілелер // Құқықтану, 2001, № 5 (238). 132 б.

3. Николайчик В.М.АҚШ-тың қылмыстық процесі. М., 1991. 143, 149 б.

4. Смирнов А.В., Калиновский К.Б. Қылмыстық процесс. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. СПб.: Питер, 2004. 697 б.

5. Смирнов А.В. Жарысу процесі. Спб., 2001. 249 б.

6. Михайлов П. Кінәлі деп тану туралы мәмілелер – зардап шегушінің мүддесіне сай келмейді // Ресей юстициясы, 2001, № 5.

7. Петрухин И.Л. Кінәлі деп тану туралы мәмілелер Ресей менталитетіне жат // Ресей юстициясы, 2001, № 5.

8. Рустамов Х.Ц. Қылмыстық процесс. Нысандар. М., 1998. 83 б.

9. Ищанов Г.С. Кінәлі деп тану туралы мәмілелер – сот рәсімдерін және азаматтардың құқықтарын қорғауды оңайлатуға бағытталған маңызды қадам. http: \\ sudreforva.kz

10. Умбеталиев С.С. Кінәлі деп тану туралы мәмілелер немесе сот ісін жүргізудің қысқартылған нысандары // Заң және уақыт, 2003, № 5.

11. Қазақтың қарапайым құқығы жөніндегі материалдар. Жинақ. Алматы: «Жалын», 1998. 304 б.

12. Пашуканис Е.Б. Мемлекеттің және құқықтың жалпы теориясы жөнінде таңдамалы шығармалар. М., 1980, 167-169 б.

13. Милицин С. Кінәлі деп тану туралы мәмілелер: ресейлік нұсқа болуы мүмкін бе? // Ресей юстициясы, 1998, ? 6.

14. Ливщиц Р.З. құқық теориясы. М., 1994. 49-50 б.

 

«Предупреждение престурпности»

 журналы, № 4. 2005 жыл

 

 

ҚЫЛМЫС ҚҰРБАНЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН

ҚОРҒАУДЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗІ

 

Кез келген құқықтық мемлекеттің идеяларын өмірге келтіру еліміздің негізгі заңы Конституциямен кепілденген адамның құқығы мен бостандығын қамтамасыз ету.

Біздің мемлекетіміз де бұдан тыс қалған емес. Алғаш егемендік алған күннен бастап Қазақстанның Конституциясында адамның негізгі конституциялық құқықтары мен бостандықтарына арналған жалпы ережелермен бірге арнайы бөлім де бар.

Аса маңызды конституциялық белгілердің және оларды анықтайтындардың қатарына мыналар жатады:

- адам құқықтары мен бостандықтарын айыра алмау (12 б. 2- т);

- әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтарымен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға құқылы (13 б. 3- т);

- сот арқылы қорғалу құқығы (13 б. 2-т.);

-        білікті заң көмегін алу құқығы, ал заңда көзделген жағдайда заң  көмегін тегін көрсету құқығы (13 б. 3-т.);

-        заң мен сот алдында жұрттың барлығының теңдігі (14 б.);

- адамның  кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот өкімімен танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептелу құқығы (77 б. 3-т. (1-тармақша);

- айыпталушы өзiнiң кiнәсiздiгiн дәлелдеуге мiндеттi емес және адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыптаушының пайдасына қарастырылу құқығы (77 б. 3-т 6 және 8 тармақшалары);

- куәгерді өзіне-өзі, жұбайына және жақын туыстарына айғақ беруге міндеттемеу құқығы (77 б. 3-т. 7-тармақшалары ) және т.б.

Конституцияның 13-бабының 2-тармағы әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығын бекітеді. Сондай-ақ, қылмыстан жәбірленушінің мүліктік құқығын қорғау лайықты түрде  жүзеге асырылмайды, себебі заңда оны негізінен айыптаушының есебінен іске асыру көзделген. Осылайша, зиянды өтеу мүмкіндігі сотталғанның мүліктік жағдайына байланысты болады. Мысалға, 2004 жылы келтірілген материалдық зиянның (53,1%) жартысынан көбі өтелді. Осыған байланысты қылмыстардан жәбірленген азаматтарға мүліктік зиянды өтеуде мемлекеттің қаржылай қатысу мәселесін зерттеу орынды болып отыр.

Бұл мәселе соңғы кездері өзекті мәселеге айналып, оған пікірталастар, конференциялар, «дөңгелек үстелдер» және т.с.с. арналуда.  Бірақ, осы кезге дейін қылмыстың құрбаны деген терминнің нақты анықтамасы жоқ. Өкінішке орай, ұлттық заңнама бұл  мәселені реттемейді. Отандық  заңнамада «құрбан» деген термин бар болғаны бірақ рет - «Жаппай саяси қуғын-сүргiндер құрбандарын ақтау туралы» Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 14 сәуірдегі Заңында қолданылды.

Қылмыстық-атқару заңнамасында қылмыстық процесте оған тiкелей қылмыспен моральдық, дене немесе мүлiктiк зиян келтiрiлдi деп ұйғаруға ол жөнiнде негiз бар адам жәбiрленушi ретінде анықтама береді (ҚР ҚАК 75-бабы).

 Заңдарға арналған әдебиеттерде айтылғандай, бұл ұғымдар материалдық аспектіде өзінің өзегінің компоненттерімен сәйкес келеді (2). Осыған байланысты әңгіме жәбірленуші тұлға туралы сияқты, тұтастай қылмыстың құрбандары туралы болады.  Әрине,  «қылмыстың құрбаны» термині кең ауқымды ұғым болып табылады және тікелей қылмыспен зиян келтірілген тұлға ретінде жәбірленушінің өзінің құқықтық мәртебесін енгізеді.  Алайда қылмыспен тікелей жәбірленуші болып табылмайтын өзге де тұлғаларға да зиян келтірілуі мүмкін, барлығы да қылмыстық іс-әрекеттерден зардап шегеді. Әдетте оларға куәгерлер, жәбірленушінің туысқандары және т.б. кіруі мүмкін.

1985 жылы БҰҰ-ның қарарымен қабылданған Қылмыстардың құрбандары  үшін негізгі әділеттілік принциптері мен билікті теріс пайдалану декларациясының ережелеріне сәйкес «құрбан» термині деп жеке немесе ұжымдық түрде зиян келтіретін, оған қоса денеге зақым келтіру немесе қатысушы-мемлекеттердің ұлттық қылмыстық заңнамасын бұзғандар, оған қоса билікті теріс пайдалануға тыйым салатын моральдық зардап, эмоциялық азаптаулар, материалдық зардап немесе олардың әрекетімен немесе әрекетсіздігінің нәтижесімен оның негізгі құқықтарын нақты қысым жасау деп түсініледі. 

Мұнда құқық бұзушы ұсталған, сотқа тапсырылған немесе сотталғаны анықталғанына қарамастан «құрбан» болып есептелетін адамды анықтайтын өте маңызды тармақ бар.

Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару заңнамасы бойынша жәбірленуші сот шешімі аяқталған соң  ғана зиянды өтеуге талап етуі мүмкін. Сондай-ақ, қылмыс жасаған адам белгіленбеген жағдайда кінәлі зиянды өтеуге сене алмайды, себебі ҚР ҚАК нормалары жәбірленуші берген талап-арыз осы қылмысты жасағанына кінәлі болып танылған тұлғаға қайтарылады.  Нәтижесінде жәбірленушінің құқықтары  қалпына келтірілмейді, ал халықаралық нормалар осы жағдайда қылмыстың құрбанына  мемлекеттік қаржылық өтемді ұсынады.

Жәбірленгендерге зиянды өтеу проблемасы республиканың Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларында 2 рет  қаралады. Осы мәселе бойынша Жоғарғы Сот үстіміздегі жылдың басында қылмыспен келтірілген зиянды өтеу туралы және қылмыстық іске азаматтық арызды қарау туралы қылмыстық істер бойынша сот тәжірибесін қорытындылау (бұдан әрі – қорытынды) жүргізді.   Аталған қорытындыға сәйкес, «материалдық зиянды өтеу туралы арыздар олардың негізделген талаптары кезінде әдетте соттармен мәні бойынша қаралады, ал  жәбірленушілерге оларға моральдық зиянды өтеу туралы  талаптар азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен осы мәселе сотқа жүгіну құқықтарын түсіндіріліп, қараусыз қалдырылады».

Қорытындыда «егер азаматтық талап-арыз түспеген жағдайда, қылмыспен келтірілген материалдық зиянды өтеу туралы мәселені соттың өз ықыласы бойынша құқығы туралы ережені заңға енгізу дұрыс болады» деген мәселе негізді қойылған. ҚР ҚАК жәбірленушілерге, қылмыс құрбандарына тегін заң көмегін пайдалану құқығын ұсыну нормаларының жоқтығы көкейкесті мәселе болып табылады. Мұндай тәжірибе барлық өркениетті елдерде маңызды орынға ие. Осындай жаңашылдықты отандық  қылмыстық заңнамасына енгізу қылмыстық қол сұғушылықтан  жәбірленгендер сияқты қылмыс құрбандарының құқықтары мен мүдделерін нақты қорғаумен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, Конституцияның 13-бабының 3-тармағында әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар екендігін анықтайды. Заңдарда көзделген жағдайларда, мұндай заң көмегі тегін көрсетіледі. Қазіргі кезде мұндай құқықпен ҚР ҚАК 68, 69, 71-баптарына сәйкес күдіктенуші және айыпталушы ғана тегін заң көмегімен қамтамасыз етіледі, ал кейбір жағдайларда қорғаушының қатысу міндеті белгіленеді. Менің пайымдауымша дәл осында жәбірленушілерді қылмыстық қол сұғушылықтан (қылмыстардың құрбандарын айтпағанда) отандық қорғау институтының жетілдірілмегендігінде болып отыр. Көптеген социологиялық зерттеулер бойынша қылмыстық іс-әрекеттерден зардап шеккен тұлғалардың көбі өзінің құқықтарын өз еркімен қорғай алмайды, әлеуметтік оңалтуды қажет етеді. Сонымен қатар,  сұралған респонденттер бірінші кезекте өзінің бұзылған құқықтарын қалпына келтіруді қалайды. Осы бағыттағы халықаралық нормалар осындай адамдардың құқығын қалпына келтіру мен қорғау жөніндегі тұтастай кешенді іс-шараларды қамтамасыз етеді.

Құрбандардың құқықтарын мән-мағыналы талдау арқылы мынадай құрамдастарды ажыратуға болады:

-          әділ арыздану құқығы;

-          әділ соттың тетіктеріне қол жетімділік  құқығы;

-       мінез-құлқы арқылы материалдық жауапкершілікке тартылатын зиян келтірушіден немесе үшінші тұлғалардан  зиянды өтеу құқығы;

- мемлекет есебінен келтірілген зиянның қаржылық өтемақыға құқығы;

-          әлеуметтік көмек алу құқығы.

Әлемдік қоғамдастықта жәбірленушінің мәртебесі тек қылмыскердің айыбын мойындау құралы болудан қалған. Мысалы, 1986 жылдың аяғында Германия Федеративтік Республикасында  қылмыстардың құрбандарын қорғау туралы заңның жариялануымен атқарушылық заңнама жәбірленушінің жағдайын күрт өзгертті. Реформаның негізгі мақсаты сот ісін қарау барысында жәбірленушінің құқықтарын қорғау жүйесін құру, қылмыстық процесте тікелей қатысуға оның құқықтарын кеңейту мен бекіту,  зиянды өтеу туралы талап-арыздар және өтініштерді беру тәртібін жеңілдету болып табылады.  Содан бері зиянды өтеуді талап ететін тараптың атқарушылық құқықтары бар, ол іс жүзінде мемлекеттік айыптаушының құқықтарымен  бірдей.

2005 жылдың басында Израильде Заңнама және әділет жөніндегі кнессет комиссиясы жәбірленушінің құқықтары туралы ережені бірауыздан мақұлдады. Бұдан былай қылмыстың құрбаны болған адамдар қылмыскердің тағдырына әсер ету мүмкіндігіне ие болды. Осылайша, ел Президенті ұсынған қылмысты кешіру немесе мерзімін қысқарту туралы өтінішті қарау кезінде өз пікірін ұсыну құқығына ие болады. Сондай-ақ, жәбірленушіге істі мерзімінен бұрын тоқтату жөніндегі комиссияға беру туралы хабардар етіледі және оның комиссияға өз пікірін жеткізу құқығы беріледі. Жәбірленушінің қылмыстық істің барлық кезеңдерінде ақпарат алуға құқығы бар, ол үшін өз өтінішін берсе жеткілікті. Ал уәкілетті органдар қылмыстық процестің барысы туралы хабарлап отыруға міндетті.

Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, қолданыстағы ережелер өзгерістерді талап етеді. Құрбанды оның әлеуметтік-құқықтық мәртебесімен және заңды мүдделерімен әділетті сотты орнату процесінің ортасына қою, оның құқықтарын айыпталушының құқықтарымен теңдестіру, қылмыстардың ауыр салдарын төмендетуге жан-жақты әсер ету мүмкіндігін туғызу  қажет.

Бүгінде қылмыстық және қылмыстық-атқару заңнамасының мұндай реформалары барлық Шығыс Еуропа елдерінде, соның ішінде кеңестік кезеңнен кейінгі елдердің қатарына жататындардың барлығында жүріп жатқанын атап өткен жөн.

Бұл бағыт бойынша Қазақстанға ауқымды жұмыстар атқару қажет, оны өткізу халықаралық құқықтық актілердің ұсыныстарымен және елдің Конституциясының ережелерімен бірге жүргізіледі. Біздің көзқарастарымыз бойынша Конституцияның нормалары аталған бағытта жемісті  жұмыс істеу мүмкіндігін туғызады. Адам құқығы – оның негізгі құндылығы, біздің мемлекетіміздің тұрақтылығы мен гүлденуінің кілті.

 

«Правовая реформа в Казахстане» атты

ақпараттық-талдамалық журнал,

№ 4, 2005 жыл

 

ТУЫНДАЙТЫН ПІКІРТАЛАСТАРДЫҢ РЕТТЕУШІСІ БОЛУ

 

Қазақстандағы сот реформасы дамуының маңызды алғышарты республикамыздың егемендігі, оны демократиялық құқықтық мемлекет болып жариялануы, оның жұмыс істеуі, биліктердің бөлісуі приницпінде негізделген (ҚР Конституциясының 3-бабының 4-тармағы). 

Кез келген  демократиялық қоғамда соттың әлеуметтік рөлі -  туындаған жанжалдардың, оның ішінде биліктің, сондай-ақ олардың ішіндегі  тармақтары арасында туындайтын реттеуші болады. Ресей Федерациясындағы сот төрелігінің үш түрі – Конституциялық, жалпы, төрелік соттарға қарағанда, бүгінгі күні Қазақстандағы сот төрелігі жалпы юрисдикциясы тек соттармен ғана жүзеге асырылады.

1995 жылғы 20 желтоқсанда қабылданған «Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы сот қызметінің негізгі принциптерін, судьялардың тәуелсіздік кепілдерін айқындады. Сонымен қатар соттардың материалдық-техникалық қамтамасыз ету жөніндегі мәселесі аяғына дейін шешілмей қала берді. Осыған орай, сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту, сот-құқықтық реформасының қарқынын жеделдету мақсатында 2000 жылғы 1 қыркүйектегі Президенттің Жарлығымен Жоғарғы сот жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитет құрылды. Комитет сот қызметтерін материалдық-техникалық және өзге де қамтамасыз етумен шұғылданатын, сондай-ақ атқарушы құжаттардың уақытында орындалуын қадағалайтын уәкілетті орган ретінде құрылды. Аталған  Жарлықтың қабылдануы республикадағы соттар мен судьялардың атқарушы билік органдарынан, яғни Әділет министрлігінен біржола бөлінуіне себеп болды. Конституцияда бекітілген биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот болып бөлiну принципі өмірге келтіріле бастады.

Сот-құқықтық реформаның дамуына 2000 жылғы 25 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық заңның қабылдануы елеулі ықпал етті. Оның қабылдануымен соттар тәуелсіздігінің кепілдіктері өмірге келтірілді, судьялардың әлеуметтік және құқықтық қорғалуы нығайтылды, мамандандырылған соттар енгізілді және т.б.

Бүгінде судьялардың тәуелсіздік принципі екі негізде дамып отыр. Олар - судьялардың ауыспайтындығы мен олардың ісіне қол сұқпаушылық. Конституциялық заңның 24-бабына сәйкес судьялардың ауыспайтындығы олардың тұрақты өкілеттіктерге ие болуынан көрініс табады және олардың жұмысы осы Конституциялық заңда көзделген негiздер мен тәртiп бойынша тоқтатылуы немесе тоқтатыла тұруы мүмкiн. Осы заңның 27-бабына сәйкес судьялардың ісіне  қол сұқпаушылық принципі, олар аса ауыр қылмысты жасау орнында ұсталған жағдайларды қоспағанда, оларға Президенттің, ал кейбір жағдайларда Парламент Сенатының алдын ала келісімінсіз, әкімшілік және қылмыстық  қудалаудан босату иммунитетімен беріледі. Бұдан басқа, судьяға қатысты қылмыстық істі тек Бас прокурор ғана қозғай алады. Судьялардың тәуелсіздігі олардың қызметке тағайындалуы мен босатылуының айрықша тәртібімен, материалдық және әлеуметтік қорғалуының жоғары деңгейімен айқындалады.

Егер судьялардың құқықтық мәртебесі заңнамамен белгіленген болса, онда соттардың мамандандыру бүгінгі таңда көптеген сұрақтар мен мәселелерді туындатады. Бүгін Қазақстанда экономикалық және әкімшілік сипаттағы дауларды қарауға өкілетті мамандандырылған ауданаралық  экономикалық және әкімшілік соттар табысты жұмыс істеуде. Олардың құрылуы Қазақстанның сот жүйесі үшін жаңалық болды. Аталған соттардың жұмыстарының оң тәжірибесін ескере отырып, қазір басқа да мамандандырылған соттар үшін қажетті құқықтық негіздеме жасау үшін іс-шаралар қолданылып жатыр. Ювенальді соттарды құру  туралы мәселе ерекше толғандырады. Соттардың 1993, 1996 және 2003 жылдардағы кәмелетке толмағандарға қатысты құқық қолдану тәжірибесіне талдау жасау қолданыстағы қылмыстық-құқықтық әсер ету шаралары тиімділігінің әлсіздігін көрсетті.  

1993 жылы кәмелетке толмағандар жасаған 11 686 қылмыс анықталды. Олардың ішінде 11 402 қылмыстар бойынша осы тұлғалар қылмыстық жауапкершілікке тартылды, бұл анықталған қылмыстардың жалпы санының 97,6 %-ын құрайды. 1996 жылы бұл көрсеткіштер тиісінше 8346 және 7403 (88,7%), 2003 жылы – 8532 және 7554 (88,5%) болды.

Баяндалғаннан байқайтынымыз, балалар қылмысы азаймай отыр және кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершілікке тарту жоғары (88%) күйінде қалуда. Ал әлемдік тәжірибеде қылмыстық-құқықтық әсер ету шараларын әлеуметтік көмек шараларымен, қылмыс жасауға бейім кәмелетке толмағандарды оңалту шараларымен ауыстыру кең таралған. Құқық қорғаушылардың назарына бір іліккен кәмелетке толмағандар, көп жағдайда жөнделмейді, керісінше қылмыстың «берік иммунитетіне» ие болады және қылмыскерлерге айналатыны да құпия емес.

Бұл салада айқындалған проблеманы шешуге кешенді әдісті қамтамасыз ететін шетелдік тәжірибе қызықты. Әлемдік тәжірибеде арнайы тетіктер жасалған, атап айтқанда, оларда кәмелетке толмағандардың ювенальдық жүйесі жұмыс істейді, ол бойынша кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау; кәмелетке толмағандарға қатаң сот төрелігін жүзеге асыру; кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылықтарына назар аудару кешенді қамтамасыз етіледі. Мұндай жұмысқа мемлекеттік органдар да, сондай-ақ әртүрлі мүдделі мекемелер де кеңінен тартылады.

Бүгінде елімізде сот реформасының тұжырымдамасын іске асыру аясында кәмелетке толмағандардың құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғауды жазалаушы бағыттан ерекшеленетін заңнама деңгейінде жүргізуге күш салынуда. Бұл мәселеге кешенді түрде келудің қажеттігін өмірдің өзі дәлелдеп отыр.

Сот-құқықтық реформаның тағы бір көкейкесті мәселесі – алқабилер институтын енгізу болып табылады. Қолдағы дәлелдер мен деректер бұл институттың қажеттігін көрсетіп отыр.

Біріншіден, алқабилердің қатысуымен жүргізілетін сот ісі қоғамның сот төрелігін жүзеге асыруына қатысуына мүмкіндік береді, сот процесіндегі теріс пайдаланушылықтардың тәуекелін төмендетуге, істерді қарау кезінде бір жақты айыптау бағытының басымдығын болдырмауға және тағы басқаларға септігін тигізеді

Екіншіден, сотта алқабилердің қатысуымен адам мен азаматтың ісін қараудың конституциялық құқығы жүзеге асырылады. Аталған конституциялық ереже 1998 жылдың қазанынан бастап, яғни Конститутцияның 75-бабының 2-тармағын енгізу сәтінен бастап алты жыл бойы іске асырылмаған.

Тарихта алқабилердің қатысуымен жүргізілетін сот ісінің екі үлгісі белгілі: континенталдық (франциялық) және англосаксондық (ағылшындық).  Қылмыстық іс жүргізудің континенталдық жүйесі  бойынша (Франция, Германия)  алқабилердің қатысумен сот жүргізу барысында сот пен алқабидің өзара іс-әрекеті үзілмес, тұрақты процесі ретінде көзделеді, сондай-ақ онда сот шешімін кеңесу бөлмесінде бірлесіп қабылдау қарастырылады. Осылайша, бұл жағдайда алқабилер сот төрелігіне қол жеткізеді, мұның өзі алқабилердің сот төрелігін тікелей іске асыра алмау мүмкіндігін жояды.

Қылмыстық процестің англосаксондық жүйесі (АҚШ, Англия) осы маңызды мәселені ескереді және кәсіби судья мен алқабилер алқасының шешімді бөлек қабылдауын көздейді.

Демек, бұл арада олар  қабылданған шешім қаралып жатқан қылмысқа олардың әрқайсысының жеке көзқарасының қалыптасу нәтижесі болып табылады. Алқабилер ұйғарымының нәтижесі бойынша судья айыптау немесе ақтау үкімінің тиісті  түрін заңды түрде ресімдейді.

Қазақстан алқабилер институтының дамуы қандай жолымен жүреді? Бұл сұрақ заңгерлер арасында да, қоғамда да көптеген даулар туындатуда.

Әрине, сот қызметінің әділ, ашық және сенімді жоғары дәрежесін қамтамасыз ету үшін барлық қажетті шараларды жасау, бұл орайда әлемдік сот тәжірибесінің озық үлгілеріне жүгіну және қазақ халқының ұлттық салт-дәстүрі негізінде тиімді жұмыс істей алатын, қоғамның сұраныстарына  жауап беретін өзіндік сот моделін құру бүгінгі күннің өзекті мәселесі.

Конституцияның қабылданғанына он жыл өткен бүгінгі күні көптеген жұмыстар атқарылды деуге негіз бар, бірақ болашақта бұдан да көп жұмыстар жасалуы керектігіне көзіміз жетеді. Сот жүйесі басқа да жүйелер сияқты қатып қалған нәрсе емес, сайып келгенде ол қазіргі қоғамның қажеттіліктеріне орай өсіп, өзгеріп отыратын тірі организм. Өзгеріссіз қалатын жалғыз-ақ нәрсе - құқықты қолданушылар адам құқықтарының табиғи екенін және оларға маңызды басымдылық берілетінін әрқашан ұмытпауы керек.

 

«Заңгер» журналының Қазақстан судьяларының

ІV съезіне арналған шығарылымы,

2005 жылғы маусым

 

 

БОЛАШАҚҚА ҰМТЫЛҒАН ЕЛ

 

Кез келген мемлекеттің тарихында Тәуелсіздік Күні айрықша орын алады. Бұл әрбір халықтың арманы мен үмітін білдіретін мемлекеттік мереке.

Өткен он бес жыл тағдырлы оқиғаларға толы жылдар болды. Бұл қиын, бірақ қазақ мемлекеттігінің негізі қаланып жатқан, тәуелсіздіктің таң сәрісінде жаңарған, тәуелсіз Қазақстанның нышандары – елтаңба, ту және гимн өмірге келген, әлемдік қоғамдастық елдері жаңа тәуелсіз республиканы таныған айтулы уақыт еді.

Қазақстан Республикасы – 15 жылда өткеннің дәстүрін түлете білген және жаңа саяси, экономикалық және қоғамдық жүйені қалыптастыра алған мемлекет. Тәуелсіздіктің он бес жылы – бұл ұлттың мәдени қайта түлеуін, қазақстандық қоғамның барлық топтарының қоғамдық келісімін шоғырландыруды, экономикалық, әлеуметтік және құқықтық көрсеткіштерді айқындауды қорытындылау кезеңі.

Тәуелсіз мемлекет құру кезеңінің қиын және азапты болғанын атап көрсеткен жөн. Бұл мемлекеттің экономикасын реформалаудың және нарықтық жолға салудың табанды да шиеленісті жылдары, бұл – әлемнің жоғары дамыған елдерінің тәжірибесін және өзіміздің тарихи дамуымыздың ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекетте және қоғамда жаңа демократиялық институттар құру уақыты.

Демократиялық процестердің қазіргі заманғы проблемалары әлемдік қоғамдастықтың саясатында басты орындардың бірін иеленеді. Бұдан Қазақстан Республикасы да шет қалмайды. Әлемнің басқа мемлекеттерінің дамуына талдау жасау мемлекеттік құрылыстың әртүрлі нысандарына қарамастан, мемлекет құру жолдарының көп жағдайда ұқсас болып келетінін көрсетеді. Демократия және тең құқылық, экономика және саяси еркіндік, кең құқық және оларды қорғау кепілдігі – әлемнің көптеген елдерінің конституцияларында бекітілген бұл жоғары құндылықтар егемен Қазақстанда да мемлекет құрудың негізі болып табылады.

Бүгінде елде күшті президенттік биліктің қалыптасқанын қанағаттанғандықпен атап өтуге болады. Тежеу мен тепе-теңдік жүйесінің құқықтық механизімін басшылыққа алған заңнамалық, атқарушылық және сот тармақтары айтарлықтай тиімді жұмыс істеуде. Еліміздің саяси өмірінде принципті жаңа элемент болып табылатын және әлемдік практикада парламентаризмнің жалпы жұрт мойындаған принциптеріне сай келетін, тәуелсіз мемлекеттің өкілді және заң шығару органы – Парламенттің қос палаталы құрылымы да саяси тұрғыдан іске асқан жұмыс болды.

Салыстырмалы түрде алғандағы қысқа мерзім ішінде Қазақстан Парламенті биліктің атқарушы және заң шығарушы тармақтарының арасындағы күштің тұрақты тепе-теңдігін қамтамасыз етуге, палаталардың әрбірінде дәйекті талқылау жолымен заң жобаларын пысықтаудың тиімді механизімін жасауға қол жеткізе алды. Парламенттің өз ішінде де, сондай-ақ Үкімет пен Парламенттің арасында да тежеу мен тепе-теңдік жүйесі енгізілді. Бір сөзбен айтқанда, Парламент кәсіби және жеткілікті дәрежеде құзыретті заң шығару органы ретінде өзінің республикалық және өңірлік мүдделерді үйлестіруді қамтамасыз етуге қабілетті екендігін көрсетті, заң шығармашылығы жұмысының айтарлықтай жоғары сапасына қол жеткізді.

Тәуелсіздік жылдары Қазақстан Парламенті қазақстандық мемлекеттілікті нығайтуға, қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси дамуын, оны демократияландыруды құқықтық қамтамасыз етуге бағытталған мыңнан астам заңдар қабылдады.

Әлемдік қоғамдастыққа белсенді ықпалдасумен сипатталатын елді демократияландыру процестерінің дамуы ең алдымен, сайлау процесін одан әрі демократияландыруға, оны халықаралық стандарттарға сәйкестендіруге бағытталған сайлау туралы заңнамаға жаңа өзгерістер енгізу қажеттігінен туындады.

Осыған байланысты қоғамның демократиялық институттарын жетілдіру үшін «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңын Конституцияның ережелерімен сәйкес келтіру қажет болды.

Саяси партиялардың мемлекет істеріне қатысуының болмай қоймайтынына байланысты, 2002 жылы «Саяси партиялар туралы» Заң қабылданды. Бұл актінің өзектілігі мен сұранысқа ие болуы саяси партиялардың мәртебесін заң жүзінде бекіту, олардың қызметіне, ең алдымен, сайлау алдындағы науқан өткізу кезеңінде заңдық база жасау қажеттігінен туындап отыр.

Сондай-ақ, осы жақында ғана Парламент сайлау заңнамасына сайлаудан кейінгі кезеңдегі митингіге тыйым салуды алып тастайтын түзету қабылдады.

Өмір жаңа заңнамалық нормалардың республикадағы саяси жағдайға сай келетінін, олардың қалың бұқараны саяси жұмысқа тартуға жағдай жасайтынын, саяси партиялардың қызметіндегі тар өңірлік өкілдікті жоюға мүмкіндік беретінін айқын дәлелдеді. Саяси партиялардың сайлау органдарына неғұрлым белсенді және кең қатысуы ел азаматтарының шектеулі бөлігінің емес, қоғамның шын мәніндегі пікірін білдіреді.

Демократияның аса маңызды шарттарының бірі – бұқаралық коммуникацияның дамуы. Бұқаралық ақпарат құралдары азаматтардың саясат туралы салиқалы пікірлер білдіруіне көмектеседі, партиялардың, қоғамдық топтардың және қарапайым қазақстандықтардың өз ойларын ортаға салу, пікірлестердің бірлескен іс-қимылға бірігу және жұмылу мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Демократиялық процесс өзінің дамуында хабардар азаматқа ғана арқа сүйей алады. Осыған байланысты елде демократиялық қайта құрудың бекітілуіне және таратылуына қарай БАҚ-тың мәні арта түседі. Мемлекеттік демократиялық саясат жасаудың негізін заңнамалық тұрғыдан бекемдеу және сөз бостандығының принциптерін іс жүзінде қамтамасыз ету, ақпаратты еркін алу және тарату, цензураға тыйым салу, БАҚ қызметінің заңнамалық базасын тұрақты түрде жетілдіру құрайды.

1999 жылы қабылданған «БАҚ туралы» Заң тұтастай алғанда бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қоғамдық қатынасты реттейді, олардың бостандығына мемлекеттік кепілдікті белгілейді, ал осы актіге кейіннен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар осы шетін де маңызды салада демократиялық процестердің қарышты даму үстінде екенін дәлелдейді.

Мемлекеттің құқықтық дамуының дәрежесі бірінші кезекте адамның және азаматтың конституциялық құқықтарының қамтамасыз етілуі мен қорғалу деңгейінен көрінеді. Және осы көрсеткіш айтарлықтай маңызды, өйткені құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құру процесінде ол негізгі бағдарлардың бірі болып табылады.

Осы орайда сот төрелігі сөз жоқ үлкен маңызға ие болады.

Өткен он бес жылда Қазақстан соттың тәуелсіз болуы үшін жағдай жасауда, уақыт талабына жауап беретін сот жүйесін қалыптастыруда үлкен жолдан өтті. Судьялардың тәуелсіздігіне, ауыстырылмайтындығына және оларға тиісуге болмайтындығына қатысты принциптер бізде барлық деңгейде заңнамалық тұрғыдан бекітілді.

«Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» 2000 жылы қабылданған Конституциялық заң, судья қызметіне тағайындаудың рәсімін өзгертті, судьялар корпусының әлеуметтік және құқықтық мәртебесін нығайтты.

Бүгінде Қазақстан аумағында экономикалық және әкімшілік сипаттағы дауларды қарауға уәкілетті мамандандырылған ауданаралық экономикалық және әкімшілік соттар ойдағыдай жұмыс істейді.

Мұндай мамандандырылған соттар құру Қазақстанның сот жүйесі үшін жаңалық болып табылады. Алайда, мұндай соттардың оң жұмыс тәжірибесін ескере отырып, қазіргі кезде ювеналдық, салық және жер мамандандырылған соттарына арналған қажетті құқықтық база құру үшін шаралар қолданылуда.

Алқабилер соты институтын енгізу туралы мәселе сот-құқықтық реформада маңызды оқиға болып табылады. Алқабилердің қатысуымен сот ісін жүргізу жұртшылықтың сот төрелігіне қатысуына мүмкіндік береді, сот процесінде қызмет бабын теріс пайдаланушылықтың қатерін азайтуға, істі қараған кезде айыптауға бейім тұруды болдырмауға ықпал етеді.

Қылмыстық-атқару заңнамасын ізгілендіру жөнінде жұмыстар жүргізілуде. Түзеу мекемелері мен тергеу изоляторларын ІІМ-нен алып, Әділет министрлігіне беру жүзеге асырылды. Қазіргі кезде Үкімет бекіткен Қылмыстық-атқару жүйесін одан әрі дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы  жұмыс істейді, Қылмыстық-атқару саясатын дамытудың 2007-2015 жылдарға арналған тұжырымдамасы әзірленуде.

Қылмыстық саясатты жетілдірудің негізгі бағыттарының бірі өлім жазасын кезең-кезеңімен алып тастау перспективасы болып табылады. Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында-ақ қылмыстың бірқатар құрамы бойынша өлім жазасы заң жүзінде алып тасталған болатын. 2003 жылы өлім жазасына мораторий енгізуді регламенттейтін бірқатар заңнамалық актілер қабылдау осы бағыттағы дәйекті қадам болды.

Ұлттық омбудсмен мекемесін құру демократияны дамыту мен адам құқықтарын қорғауда маңызды оқиға болды, оның қызметі Парламент ратификациялаған адам құқықтары жөніндегі БҰҰ конвенциясының шеңберінде Қазақстанның халықаралық міндеттемелеріне сәйкес құрылады.

Атап айтқанда, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын негізгі халықаралық конвенцияның белсенді қатысушы бола отырып, Қазақстан 2003 жылы азаматтық және саяси құқықтар, сондай-ақ экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық Пактілерге де қосылды.

Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей, өткен жылдарда біз аса күрделі үш міндетті ойдағыдай шештік - өз мемлекеттілігімізді құрдық, әлемде ең серпінді экономика жасадық, халықтың тұрмыс деңгейін нақты арттырдық.

15 жыл өткенде Қазақстан әлемдік қоғамдастық таныған нарықтық экономикасы бар тәуелсіз және егемен мемлекет атанды, кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте демократиялық, экономикалық және саяси өзгерістердің лидері атанды, оның әлеуеті қазіргі кезеңдегі міндеттерді ойдағыдай шешіп ғана қоймай, болашаққа да сеніммен қарауға мүмкіндік береді.

1997 жылы Қазақстанның 2030 жылға дейінгі дамуының ұзақ мерзімді стратегиясы бекітілді. Бұл құжат, мемлекет Басшысының бірнеше рет атап көрсеткеніндей, тұжырымды стратегиялық және тактикалық жоспарға айналды, онда ел дамуының басымдықтары, оларға қол жеткізудің жолдары мен әдістері айқын белгіленген.

Экономиканы түбегейлі реформалауға бағыт ұстай отырып, Қазақстан 15 жыл ішінде нарықтық реформаны ойдағыдай жүргізе білді. Бүгінде біздің еліміз нақты жұмыс істейтін нарықтық экономикаға ие болып отыр. Егер 1995 жылы ІЖӨ жан басына шаққанда 700 доллардан сәл астам болса, биылғы жылы – 5 192 болды, ал келесі жылы 6500 АҚШ доллары деңгейіне жету жоспарлануда. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің алдын ала деректері бойынша ІЖӨ-нің нақты өсімі 8,5% болды. Ұлттық валютаны сатып алу қабілеті бойынша ІЖӨ жан басына шаққанда 2006 жылы – 12 699 доллар болды, ал 2007 жылы – 14 922 АҚШ долларын құрайды. Осы көрсеткіш бойынша Қазақстан ТМД-да Ресейден кейінгі екінші орынды иеленеді. Қазіргі кезде әлем елдерінің бәсекеге қабілеттілігі рейтингінде Қазақстан 61 орында.

Халықтың тұрмыс деңгейін арттыру, теріс демократиялық үрдістерді еңсеру, халыққа атаулы әлеуметтік көмек көрсету, міндетті әлеуметтік сақтандырумен қамтамасыз ету жөнінде заңнамалық база жасау реформалармен қоян-қолтық жүргізіліп жатқанын атап көрсеткен жөн.

Бізге тұрақты экономикалық өсу берген мүмкіндіктер біртіндеп адамдардың тұрмыс деңгейін нақты арттыруға жұмсалуда. Бұл өз кезегінде республика халқының әл-ауқатын арттыруға бағытталған тиімді әлеуметтік саясат жүргізуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Мемлекеттің әлеуметтік саланы дамытуға деген қамқорлығын айрықша атап өткен орынды деген ойдамын. 2007 жылы әлеуметтік салаға арналған бюджеттік шығынның абсолюттік мөлшері 738 млрд. теңгені құрайды немесе алдыңғы жылмен салыстырғанда 123 млрд. теңгеге артады. Алдағы жылы бюджеттік шығындар мұнан да көп жоспарлануда: білім беру бойынша – 127,1 млрд. теңге сомасында, көбею 25,8 млрд. теңгені құрайды; денсаулық сақтау бойынша – 97,2 млрд. теңге, 15,8 млрд. теңгеге көбейеді; әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша – 464,8, млрд. теңге, 72,1 млрд. теңгеге көбейеді; мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік бойынша – 49 млрд. теңге, 9,6 млрд. теңгеге көбейеді. Бұл ретте әлеуметтік-мәдени салаға жұмсалатын шығынның үлесі бюджеттік шығынның жалпы көлемінің 37,7%-ін құрайды.

2006 жылғы 1 қаңтардан бастап зейнетақының ең төменгі мөлшері 9700 теңге базалық зейнетақы төлемін ескергенде, 6700 теңге болды, 2007 жылы тиісінше 7236 теңгені және 10236 теңгені құрайды. Келесі жылдан бастап, «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, зейнетақы мен әлеусеттік төлемдерді төлеуді «айма-ай» жүзеге асыру көзделеді. Республикада мүгедектерді әлеуметтік қамсыздандырудың үш деңгейлі жүйесіне көшіру қамтамасыз етілді. Мүгедектігі бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақының мөлшерін арттыру жөнінде шаралар қабылданды, бүгінде оның орташа мөлшері 7872 теңгені құрайды. Үстіміздегі жылдың 1 қаңтарынан бастап аз қамтамасыз етілген отбасыларының 18 жасқа дейінгі балаларына жәрдемақы төленеді. Бірге тұратын кәмелетке толмаған төрт және одан да көп балалары бар аналарға арнайы мемлекеттік жәрдемақының (АМЖ) мөлшері арттырылды. АМЖ-ға төленетін республикалық бюджеттің шығыстары 2006 жылы 33,8 млрд. теңге болып, ал келесі жылдың бюджетінде – 41,5 млрд. теңге болып көзделді.

Бұдан басқа, биылғы жылдан бастап Семей ядролық сынақ полигонында ядролық сынақтан зардап шеккен, жұмыс істейтін және жұмыс істемейтін азаматтарға бір жолғы ақшалай өтемақы төлеу қайта басталды. Төтенше және барынша радиациялық қатер аймағына жататын аумақтарда тұратын, сондай-ақ 1949-1990 жылдарда тұрған, жұмыс істейтін және жұмыс істемейтін азаматтарға өтемақы төлеуге 2006 жылдың республикалық бюджетінде 500,0 млн. теңге, зейнеткерлерге және мүгедектігі бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушыларға – 473,7 млн. теңге көзделген. 2007 жылдың бюджетінде бұл мақсаттарға 5,2 млрд. теңге көзделген.

Болып жатқан реформалар Қазақстанның ұлттық заңнаманы адамның экономикалық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету саласындағы халықаралық құқықтық нормативтік актілерге сәйкес келтіруге ұмтылып отырғанын көрсетеді.

Өткен он бес жылда халқымыздың көп нәрсені бастан өткізгенін мойындау керек. Өтпелі кезеңнің қисыны және жауапкершілік сезімі билікті көбіне қоғам үшін үйреншікті емес шаралар жүргізу және қатаң шешімдер қабылдау қажеттігіне итермеледі. Өткен жылдардың қиыншылықтарын табандылықпен еңсере отырып, адамдар бұған түсіністікпен қарады. Бүгінде Қазақстан өзі таңдап алған жолмен бәсекеге қабілетті құқықтық мемлекетке және бәсекеге қабілетті өркениетті қоғамға қарай сенімді жүріп келеді.

Шынайы даналық, бір-біріне деген құрмет, сөйлеген сөзі мен істеген ісіндегі салиқалылық, сене білу, күте білу және үміттене білу қабілеті – тарихымыздың ең күрделі кезеңдерінде көрініс беріп отырған халқымыздың бойындағы тамаша қасиеттер міне осылар.

              

«Казахстанская правда» газеті,

2006  жылғы 16 желтоқсан

 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЛҚАБИЛЕР

ИНСТИТУТЫН ЕНГІЗУДІҢ ЗАҢНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

Құрметті конференцияға қатысушылар!

Ханымдар мен мырзалар!

 

Сіздерді құттықтауға және конференцияға қатысқандарыңыз үшін алғыс білдіруге рұқсат етіңіздер.

Билік сот төрелігінің мемлекеттік қызметтің кәсіби тұрғыдан тар өрісті, мәселені жасырын түрде шешетін түрі емес екенін үнемі атап көрсетеді және оған халықтық элементтердің қатысуы сот төрелігінің «сот ісін жүргізушіге»1 ғана айналып кетпеуі үшін қажет.

Алқабилер институты, кәсіби судьялардың және халықтан шыққан судьялардың аражігі бөлінген дербес қызметінің арқасында, мемлекеттік (яғни биліктік) және қоғамдық (яғни жалпыадамзаттық) мүдделер арасында баланстың белгіленуіне ықпал етеді. Адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын жоғары құндылық деп таныған және оларды қорғауды өзінің міндетіне алған мемлекет, осындай қорғау үшін нақты жағдай жасауға, соның ішінде алқалы соттың көмегімен жағдай жасауға мүдделі.

А.Ф.Конидің атап көрсеткеніндей «алқабилер өздерінің сотта көргендеріне және естігендеріне қарай емес, ішкі сенімдеріне қарай істі еркін шешеді. Бұл алқа сотының түбегейлі ерекшелігі. Олардан шешімдерінің ішкі себептерін талап етудің қажеті жоқ. Ол істі қарау барысындағы түрлі сезімдердің қортпасын іштей қайта өңдеу ықпалымен қалыптасады. Қайсыбір деректемелерге сену немесе сенбеу олардың ар-ұжданына қалдырылады».2

«Сот билігін, - деп жазды Ш. Монтескье, - тұрақты жұмыс істейтін сенатқа емес, жылдың белгілі бір уақытында көрсетілген заң бойынша сот жасақтайтын халыққа тапсырып, оның жұмыс істеу уақытын қажеттілік талаптарымен айқындау керек...»3

Қазақстан Республикасы, әлемдік қоғамдастықтың мүшесі бола отырып, бәсекеге неғұрлым қабілетті мемлекеттер қатарына қосылуға ұмтыла отырып, өзінің ұлттық заңнамаларын халықаралық стандарттарға сәйкес келтіруге бағытталған дәйекті саясатты жүзеге асырады.

Бүгінгі форумның тақырыбы Республикамыздың құқықтық өмірінде болып жатқан өзгерістерге тікелей байланысты. 1998 жылы Қазақстан Республикасының Конституциясына сот төрелігін алқабилердің қатысуымен жүзеге асырудың мүмкіндігі туралы норма енгізілген болатын.

2006 жылғы қаңтарда:

- «Алқабилер туралы»;

- «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне алқабилердің қатысуымен қылмыстық сот ісін жүргізуді енгізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңдары қабылданды.

«Алқабилер туралы» Заңның негізгі мақсаты алқабилер институтын енгізу, олардың құқықтық мәртебесін айқындау, алқабилердің қатысуымен сот қызметін ұйымдық қамтамасыз ету мәселелерін шешу болып табылады. 

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне алқабилердің қатысуымен қылмыстық сот ісін жүргізуді енгізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңмен Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу, Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының кодексіне өзгерістер енгізілді.

Мәселен, Қылмыстық іс жүргізу кодексі жаңа бөліммен толықтырылды, оның ережелері алқабилердің қатысуымен қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелерін регламенттейді.

Заңның бірқатар ережелері өздерінің міндеттерін атқару процесіндегі алқабилерге ықпал етуге қабілетті, құқыққа қарсы әртүрлі іс-әрекеттері үшін қылмыстық және әкімшілік жауапкершілік белгілеуге бағытталған.

Аталған заңдар 2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізіледі, сондықтан сіздермен бірге алқабилер құрамын қалыптастыру, олардың өз еріктерін тәуелсіз білдіру, алқабилердің қатысуымен істерді қараудың кәсіби судьялық корпусын құру, қазірдің өзінде өзекті сипатқа ие осы институтты ұйымдық-техникалық және материалдық қамтамасыз ету мәселелерін талқылауға мүмкіндігіміз бар.

Қазақстанда алқабилер институтын енгізу мәселесі ғылыми және заңгер жұртшылық арасында әжептәуір пікірталас туғызғанын атап көрсеткен жөн.

Бұл орайда алқабилер сотының Қазақстандағы қылмыстық сот ісін жүргізуге арналған неғұрлым ыңғайлы моделін таңдау туралы мәселе өткір қойылып отыр.

Заңдарды қабылдау қарсаңында үкіметтік емес ұйымдардың мемлекеттік билік органдарымен бірлесіп айтарлықтай жұмыстар жүргізгенін айта кету керек.

Мәселен, 2004 жылы қарашада Демократиялық институттар мен адам құқықтары жөніндегі бюро (ДИАҚБ/ЕҚЫҰ) Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотымен бірлесіп «дөңгелек үстел» өткізді, онда Қазақстанда алқабилер сотын құрудың неғұрлым өзекті мәселелері талқыланды. «Дөңгелек үстелдің» жұмысына Парламенттің, Қазақстан Республикасы соттарының, Үкіметтің өкілдері, ғалым-заңгерлер, дипломаттар және халықаралық сарапшылар қатысты.

Даудың негізінен халық өкілдігі бар сот моделін және оны қазақстандық сот төрелігі жүйесіне енгізу тәсілдерін таңдауға бағытталғанын атап көрсету қажет.

Талқылау барысында сарапшылардың, жұртшылықтың пікірі екіге бөлінді. Бір көзқарастың өкілдері Қазақстанда классикалық алқабилер сотын құруды жақтады.

Екіншісі – халық өкілдерінің қатысуымен франко-германдық сот ісін жүргізуді жақтаушыларды біріктірді.

Бұдан әрі, 2005 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Демократия және азаматтық қоғам мәселелері жөніндегі ұлттық комиссия Қазақстан Республикасында тек фактіні жариялау бойынша ғана үкім шығаратын дербес алқаны құрайтын, бір кәсіби судьясы мен он екі алқабилері бар классикалық алқаби сотын енгізу туралы заң жобалар пакетін даярлады.

Жоғарғы Сотпен бір мезгілде факті мәселесін ғана емес, құқықты да бірге шешетін, құрамында он халық өкілдері және үш кәсіби судьялары бар француз моделін негізге алған заң жобасы да әзірленді.

Заң жобасын әзірлеуге қатысқан Жоғарғы Сот судьяларының конференция жұмысына қатысып отырғанын айта кеткім келеді.

Үкімет ұсынған аталған заң жобасын Қазақстан Республикасының Парламенті қарап, кейіннен қабылдады.

Егер нақтылаңқырап айтатын болсақ, Қазақстанда халық өкілдерінің қатысуымен сот төрелігін жүзеге асырудың негізгі принциптері, тұтастай алғанда, алқаби сотының континентальдық моделінің белгілеріне ие.

Мәселен, алқабилердің қатысуымен сот екі судья және тоғыз алқаби құрамында жұмыс істейді. Үкімді алқабилер мен судьялар бірлесіп шығарады. Судьялар мен алқабилердің кеңесіне төрағалық етуші басшылық жасайды, ол шешілуге тиісті мәселені талқылауға дәйекті түрде қойып отырады, жауаптар бойынша дауыс беруді және дауыстарды санауды жүргізеді. Бұл ретте судьялар мен алқабилердің дауыстары тең болады.

Екінші судьяның қатысуымен төрағалық етуші сот тергеуінің нәтижелерін, тараптардың жарыссөздерін ескере отырып, алқабилердің қатысуымен сот шешуге тиіс мәселелерді жазбаша түрде қалыптастырады.

Сонымен бірге, алқабилердің қазақстандық институтын сот төрелігіне халық қатысуының таза түрдегі континентальдық нысанына жатқызуға болмайды.

Оған, мысалы, үкім шығару тәрізді ағылшындық-саксондық жекелеген элементтер тән.

Судьялар мен алқабилер кеңесу бөлмесіне кетердің алдында төрағалық етуші алқабилерге өз ойын жеткізеді. Атап айтқанда, төрағалық етуші айыптаудың мазмұнын келтіреді, сотталушыға сол үшін айып тағылған, оның өзі жасаған іс-әрекеті үшін жауапкершілікті көздейтін қылмыстық заңның мазмұны хабарланады.

Егер мақұлдау жауабын дауыс берушілердің көпшілігі жақтаса, айыптау үкімі қабылданды деп есептеледі.

Егер керісінше жауапты дауыс берушілердің алтауы және одан да көбі жақтаса, ақтау үкімі қабылданды деп есептеледі.

Он бес жылдан астам мерзімге бас еркінен айыру түріндегі жазалау, егер осындай шешімді дауыс берушілердің сегізі және одан да көбі жақтаса, күшіне енуі мүмкін.

Ал жазалаудың айрықша шарасы - өлім жазасы судьялар мен алқабилердің шешімі бірауыздан қабылданғанда ғана күшіне енеді.

Осылайша, алқабилер институтының қазақстандық моделі алқалы соттың жинақталған моделін білдіреді, ол батыс елдері мен Ресейде сыннан өткен тәжірибені өз бойына біріктіреді. Мұндай модель әділ алқалы сот принципінің мынадай екі міндеттемесін: алқабилер еркін білдіруінің тәуелсіздігі мен еркіндігін қамтамасыз етуге тиіс.

Заңмен бекітілген алқалы соттың тәуелсіздігіне кепілдік беру оның нақты тәуелсіздігін қамтамасыз етуге, оған ықпал етуді болдырмауға бағытталған, бұл сот тергеуінің объективті жүргізілуіне әсер етеді.

Сөзімнің қорытындысында қылмыстық сот төрелігін халықтың қатысуымен жүргізуді жүзеге асыру сот төрелігінің сапасын жақсартуды, қылмыстық сот ісін жүргізуге азаматтарды  қатыстыруды мақсат ететінін айтқым келеді.

Бүгінгі кездесу Қазақстанда қылмыстық сот ісін жүргізу шеңберінде алқабилер институтының алдына қойған мақсатына қол жеткізуге ықпал етеді деп үміттенемін.

 

«Қазақстан Республикасында алқабилер институтын

енгізудің заңнамалық негіздері» тақырыбына арналған

халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда

сөйленген сөз. Астана, 2006 жыл         

 

 

ЖАҢА БИІКТЕРГЕ БАСТАЙТЫН БАҒДАР

 

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан жолы» атты кітабы Қазақстанның жаңа тарихының ең айтулы, тағдырлы тұстарына арналған. Бұл кітап өткеннің қиындықтарынан қалай арылғанымыз туралы, бүгінгі жарқын күндерімізге қалай жеткеніміз туралы және тәуелсіз Қазақстанның жүріп өткен бұл жолдарының оңайға түспегені туралы шежіре. Осының бәрі жөнінде Президент кітапқа берілген алғысөзде қысқа да нұсқа түрде әңгімелеп берген.

Кітап беттерінде еліміз мемлекеттігінің қалыптасуы мен нығаюының негізгі кезеңдерінің көрініс табуы, тәуелсіздігіміздің 15 жылдығында қол жеткізген нәтижелерге баға берілуі заңды құбылыс.

Нұрсұлтан Әбішұлының кітапты жасампаздық нышаны, ұлттың тұтасу формуласы және мемлекеттің табысты дамуының базалық факторы ретінде үй туралы аллегориялық теңеу-пайымдаулармен, ой түюлермен бастауы да кездейсоқ емес. «Көптеген адамдар, әсіресе аға буын өкілдері жақсы үй тұрғызудың оңай емес екенін біледі. Жас мемлекетті – біздің ортақ үйіміз – Қазақстанды аяғынан тік тұрғызу одан да қиын болды», – деп жазады автор. Иә, кітап беттерінде аллегориялық тұрғыдан жаңа үй салу идеясымен астасқан еркін де тәуелсіз Қазақстан құру – қазақ мемлекеттілігін дамыту мен жетілдірудің, нарықтық, әлеуметке бағдарланған экономиканы қалыптастырудың, елдің ішкі өмірін демократия аясында ұйымдастырудың, көп векторлы сыртқы саясат тұжырымдаудың және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің жанды бастауы, негізгі қайнар көзі болды.

Мемлекет Басшысы мемлекеттің экономикалық және саяси даму моделін таңдаудың оңай болмағанын және оны іске асырудың күрделі жолдарын, бүгінде ең талғампаз деген отандық және шетелдік байқаушылардың өздері мойындап отырған тамаша табыстарын көрсете отырып, объективті тұрғыдан, көз жеткізе әңгімелейді.

«Қазіргі экономикалық ғылым, – дейді Нұрсұлтан Әбішұлы, – осы заманғы үрдістерге жауап беретін нарықтық экономикаға көшудің айқын моделін бере алмады. Осындай «көшуге» арналған бірде бір бірегей шешім немесе қандай да бір біртұтас алгоритм болмады. Бәлкім, трансформацияның мұндай ортақ моделі болмайтын да шығар. Қалай болғанда да, өз жолымызды, қазақстандық жолымызды өзіміз іздеуге тура келді».

Кітапта қазақстандық жолдың басты кезеңдері, жаңа, тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу сәттері шыншылдықпен және объективті көрсетілген. Олар – республиканың 2030 жылға дейінгі даму стратегиясына байланысты жүргізілген жұмыстар, елдің Негізгі Заңын қабылдау процесі, мұнай-газ ресурстарын игеруді бастау, ұлттық валютаны – теңгені енгізу және табысты банк жүйесін құру.

«Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы ұлттық мақсатты және оған қол жеткізу жолындағы басымдықтар жүйесін айқындап берді. Өзіне ұлттық тұтастық, әлеуметтік әділдік, экономикалық игілік тән, тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрғыдан тұрақты Қазақстан құру еліміздің миссиясы деп жарияланды», – деп атап көрсетеді осыған байланысты мемлекет Басшысы. Автор елде жүргізілуі талап етілген реформалар туралы толық әңгімелейді. Мәселен, республикада жекешелендіру мен жер реформасы қалай жүргізілді, қандай қиындықтарға тап болуға тура келді және сол өтпелі жылдар дағдарысынан еліміз қалай шықты деген сияқты.

Мемлекеттік құрылыс және құқықтық саясат мәселелерімен тікелей айналысатын заңгер және Парламент депутаты ретінде маған Президент кітабының конституциялық құрылыс туралы әңгімеленетін тұстары жақын әрі түсінікті. 1995 жылғы тамызда республикалық референдумда қабылданған, елдегі мемлекеттік биліктің бірден бір көзі халық болып табылатындығын бекіткен, Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қазақстандық жолдың айрықша дәуірін бастап берді. Жаңа Негізгі заң халық еркімен Қазақстан Республикасын оның егемендігі өзінің бүкіл аумағына тарайтын, басқарудың президенттік нысанындағы тәуелсіз, демократиялық, біртұтас мемлекет етіп бекітті. «Біздің Конституциямыз, – деп жазады осыған байланысты Нұрсұлтан Әбішұлы, – бізге ең басты нәрсені – таңдау құқығын берді, өйткені өз өміріңді өзің жасау – кез келген байлықтан бағалырақ. Біздің Конституциямыз – қазіргі жағдайдың айнадағы көрінісі емес, қоғам мен мемлекеттің солай болуға тиістілігі туралы пайымдау».

Қос палаталы Парламент туралы идея да мемлекеттің Негізгі заңының жаңа редакциясында өзінің көрінісін тапты. Елдің 1995 жылы сайланған жаңа заң шығару органының алдында күрделі міндеттер тұрды. Бұрынғы әкімшілік-командалық жүйенің орнына тиімді нормативтік құқықтық база қалыптастыру, нарықтық экономиканың және демократиялық қоғамның негіздерін тез арада қалау қажет болды. Бұл міндетті Парламент ойдағыдай орындап шықты.

Сонымен бірге Президент азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, әсіресе жеке меншік пен азаматтық бастама саласындағы құқықтары мен бостандықтарының қайта түлеген жаңа экономика мен күшті мемлекеттік институттар арқылы ғана қамтамасыз етілетінін айна-қатесіз айқындап берді. Нақ сол жылдарда Нұрсұлтан Әбішұлының талап етуімен алғашқы және ең қиын реформалар жүргізілген болатын.

Оларды, үлкен де қиын қазақстандық жолды ойдағыдай іске асырудың нәтижесінде кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістіктегі толағай табысты мемлекет нышаны, болашаққа қанат қаққан республика – осы заманғы Қазақстан дүниеге келді. Қазақстанды жүйелі жаңғырту саясаты, азаматтық бәтуә мен ұлтаралық татулықтың моделі халықаралық дәрежеде кеңінен танылды. Әлемдік саясаттануда дамудың қазақстандық жолын «эволюциялық», «айрықша, үшінші жол» деп атайтынын айта кеткен орынды.

Мен мемлекет Басшысы Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан жолы» атты кітабының халқымыздың және Отанымыздың, еркін де тәуелсіз Қазақстан Республикасының игілігі жолындағы жаңа биіктерге қол жеткізу жолында ұзақ жылдар бойы жолбасшылық бағдар болатынына терең сенемін.

 

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың

 «Қазақстан жолы» кітабы бойынша Қазақстан Республикасы

Парламентінің Сенатында болып өткен конференцияда

 сөйленген сөз. Астана, 2007 жылғы ақпан     

 

 

ЖӘБІРЛЕНУШІЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУҒА ЖҰРТШЫЛЫҚТЫ ТАРТУДЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ

 

Қазақстанның тәуелсіздік жылдары қоғамдық және мемлекеттік-құқықтық құрылыстың сапасы жағынан жаңа негіздерінің жасалып, қалыптасу кезеңдері болды. Сонымен бірге өзгерген жағдайларға бейімделіп алып, қылмыстылық азаматтардың заңмен қорғалатын құқықтары мен бостандықтарына, қоғам мен мемлекет мүдделеріне нақты қатер төндірген еді және қатер төндіруін жалғастыруда. Қылмыстылық деңгейі бұрынғысынша жоғары болып қалуда. Мәселен, 2004-2005 жылдары тіркелген қылмыс саны ұдайы өсіп, 90-жылдардың деңгейіне жақындады, ол кезде 148 мыңнан астам қылмыс тіркелген болатын.

Қылмыстылық – жеткілікті дәрежеде күрделі де сан қырлы құбылыс, онымен күресу үшін қылмыстық заңнаманы жетілдіру, құқық қорғау мен сот органдары жүйесін реформалау, құқық қорғау мен сот органдарының материалдық-техникалық қамтамасыз етілуін жақсарту бойынша шаралар қолданылуда.

Қылмыстылықпен күрес саласында Қазақстанның БҰҰ-мен, түрлі халықаралық ұйымдармен, басқа елдермен өзара іс-қимыл жасауы да нығайып келеді.

Қылмыстылықпен табысты күресу үшін мемлекет алдында тұрған аса маңызды міндеттердің бірі қылмыстық процесс аясына тартылған адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерінің бұлжытпай сақталуы болып табылады.

Қазақстан Республикасының Конституциясында адам, оның құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің ең жоғары құндылығы болып табылады деп жария етіледі. Осы ережені өмірге ендіру мақсатында Қазақстанның қылмыстық заңнамасы жалғасып жатқан құқықтық реформа процесінде адамның құқықтары мен бостандықтарына арналған негіз қалаушы халықаралық актілер: 1948 жылғы «Адам құқықтарының бүкілдүниежүзілік декларациясына», 1966 жылғы «Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге» біртіндеп сәйкестендірілуде.

Криминология әдебиетінде қылмыстылықтың алдын алуды мемлекеттік те және қоғамдық та ұйымдар өткізетін түрлі өзара байланысты шаралар түрінде көрінетін қылмыстылықты болдырмау процесі сияқты немесе мемлекеттік және қоғамдық шаралар кешенін іске асыру сияқты айқындау қабылданған.

Теория мен практика, сондай-ақ түрлі социологиялық сауалнамалардың нәтижелері қылмыстылықпен күреске жұртшылықтың қатысуы тек мүмкін ғана емес, тіпті қажет екендігін көрсетіп отыр. Және бүгінгі таңда қылмыстылықпен күрес процесіне жұртшылықты тарту міндеті тұр.

Қылмыстылыққа ықпал етуде жұртшылық қатысуының Қазақстандағы практикасы жеткілікті дәрежеде алуан түрлі әрі қарқын алып келеді, эволюциялық қалыптасу мен даму жағдайында тұр, сонымен бірге ол әлі қажетті құқықтық базаны тапқан жоқ, тұрақсыз болып табылады, мемлекеттің белсенді қолдауын қажет етеді.

Қылмыстылықтың өсуін төмендету жөніндегі ортақ міндеттерді шешу үшін мемлекеттік және қоғамдық институттардың ынтымақтастығын кеңейту мәселелері ҚР Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілген.

Тұжырымдамада республиканың құқықтық жүйесін одан әрі дамытудың, адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының сақталуына мемлекеттік кепілдіктердің нығаюының ажырамас бөлігі ретінде құқық бұзушылықтар профилактикасының тиімді жүйесін құру қарастырылады.

Осылайша, қылмыстылықтың алдын алу жүйесіндегі мемлекеттік емес институттардың рөлін және орнын айқындаумен қатар заңдылықты және құқық тәртібін нығайтуда жұртшылықтың белсенділігін арттыру бойынша тетікті әзірлеп шығуымыз керек.

Жұртшылықтың белсенділігін арттыру проблемасы оның қызметінің құқықтық негіздерін дамытумен қатар, қылмыстылықпен күресте күш-жігерді біріктіру мақсатында мемлекет пен азаматтық қоғам институттары ынтымақтастығының құқықтық негіздерін жетілдіруге де байланысты.

Алайда, барлық бар проблемаларға қарамастан, қазіргі Қазақстан жағдайындағы, мемлекеттік органдардың іс-әрекетіне немесе әрекетсіздігіне азаматтардың шағымдары жылдан жылға көбейіп келе жатқан жағдайлардағы міндеттерді шешуге жұртшылықтың қатысу мүмкіндігі туралы мәселе туындайды. Статистика көрсетіп отырғандай, бүгінгі күні азаматтар өтініштерінің көп бөлігі соттардың шешімдеріне және құқық қорғау органдарының құқыққа сыйымсыз әрекеттеріне байланысты болып отыр.

Мәселен, Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі Уәкілдің ақпараты бойынша шағымдардың ең көп саны соттардың шешіміне (2005 жылы келіп түскен жазбаша шағымдардың жалпы санының 24,4%) және құқық қорғау органдарының әрекеттеріне келіп түседі (13%). Алдыңғы жылдардағыдай, шағымдардың көп бөлігі  құқық қорғау органдары қызметкерлері өз қызметтік міндеттерін атқару кезінде азаматтардың құқықтарын бұзуға қатысты. Арыз берушілер өз шағымдарында дөрекілікті, азаматтардың құқықтарын сыйламаушылықты, құқық қорғау органдары қызметкерлерінің азаматтарға рұқсат етілмеген ықпал ету әдістерін қолдануын көрсетеді. Әкімдердің, атқарушылық биліктің өзге де лауазымды адамдарының іс-әрекеттері мен әрекетсіздіктеріне жасалған шағымдар саны да өсті (2004 жылы 3,26%-тен 2005 жылы 4,4%-ке дейін).

Осылайша, көптеген социологиялық сауалнамалар қоғамдық санада түпкілікті өзгерістер болғаны туралы айғақтайды. Азаматтардың мемлекеттік құрылымдарға деген қарым-қатынасы өзгерді. Нәтижесінде бізде қылмыстық көріністерде өздерінің қорғалу мәселелері бойынша азаматтардың билік институттарына сенімі азайған үрдіс бар. Және бүгінгі таңда халықтың мемлекеттік билік институттарына деген сенімі деңгейі туралы сөз болып отыр.

Мемлекеттік құрылымдардан азаматтар бұйрықтар мен нұсқауларды емес, сапалы мемлекеттік қызметтер көрсетуді күтіп отыр. Бұл күтулердің толық негізі бар, өйткені халық мемлекеттік қызметтің жұмыс істеуін қаржыландырады, күтілетін мемлекеттік қызметтер көрсетуге, алдын ала салықтар түрінде ақы төлейді. Қылмыстылықты жою мемлекет пен қоғам ынтымақтастығының сапалық жағынан жаңа деңгейінде, ең алдымен қылмыстық процесс аясына түсіп қалған азаматтардың мүдделерін ескеретін деңгейде жүргізілуге тиіс.

Нақ осындай саясат билік институттарына, қылмыстылықтың алдын алу саласындағы түпкілікті өзгерістерге халықтың сенімін сақтауға мүмкіндік береді.

Біздің көзқарасымызша, халықтың билік институттарына деген сенімін нығайтудың бір тәсілі жәбірленушілердің мүдделерін нақты қорғау болып табылады. Қылмыс құрбандарына залалды өтеу мәселелерінде мемлекеттік емес институттарды тарту қажет.

«Құрбандар» туралы айтқанда біз оларды жәбірленушілер деп түсінеміз. Өйткені заң әдебиетінде, «жәбірленуші» және «құрбан болушы» ұғымдары материалдық жағынан келгенде өздерінің түп негіздері бойынша бір-біріне сәйкес келеді. Осыған байланысты сөз жәбірленуші адам туралы да және тұтастай алғанда қылмыстың құрбандары туралы да болады.

Бұдан басқа, «қылмыс құрбаны» термині неғұрлым кең ұғым болып табылады және қылмыспен тікелей зиян келтірілген адам ретінде жәбірленушінің өзінің құқықтық мәртебесін де қамтиды. Бірақ тікелей жәбірленуші болып табылмайтын басқа да адамдарға қылмыспен зиян келтірілуі мүмкін, олар да қылмыстық әрекеттерден залал шегеді. Оларға куәлар, жәбірленушінің туыстары және тағы басқалар жатуы мүмкін.

Конституцияның 13-бабы әрбір адамның сотта қорғалу құқығын бекітеді. Сонымен  қатар қылмыстан жәбірленушінің мүліктік құқықтарын қорғау әрқашан тиісті дәрежеде жүзеге асырыла бермейді, өйткені заң негізінен кінәлінінің есебінен оның іске асырылуын көздейді. Мысалы, 2004 жылы келтірілген материалдық залалдың қылмыстық іс жүргізу шеңберінде жартысынан сәл астамы ғана (53,1%) өтелген.

Осыған байланысты қылмыстан зардап шеккен азаматтардың мүліктік зиянын өтеуде мемлекеттік және қоғамдық институттардың қатысу мәселесін, сондай-ақ қылмыс құрбандарын қолдаудың мемлекеттік және қоғамдық қорларын құру мәселесін зерделеу орынды болып көрінеді. Осы бағытта мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстарды көздеу керек. Делдалдық, келісушілік, баламалы рәсімдер, басқа да әлеуметтік қызметтер, көмек түрлерін көрсету арқылы әлеуметтік тапсырыстарды орындау жөнінде жұртшылықтың арнаулы институттарын енгізу қажет.

Қылмыстылықтың алдын алу және құқық бұзушылармен қарым-қатынас жасау жөніндегі БҰҰ VIII Конгресі (Гавана, 1990 ж. 27 тамыз-                7 қыркүйек) өз шешімдерінде мемлекеттерді қылмыс құрбандарына көмек көрсету және келтірілген залалға өтем жасау бағдарламаларын әзірлеу туралы мәселені қарауға шақырды.

1984 жылғы 23 қарашадағы «Күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың құрбандарына келтірілген залалға өтем жасау туралы» Еуропалық конвенцияның 2-бабына сәйкес басқа да нысандар мен көздер, рестуция тәртібімен – қылмыскер, әлеуметтік немесе жеке меншік сақтандыру қорлары залалды толық көлемде өтемеген кезде ғана мемлекет өтемақы төлейді.

Қазіргі уақытта Қазақстанда қылмыс құрбандарына залалды өтеудің қос жолы да тиімсіз болып қалып отыр. Рестуция – зиянды оны келтіруге кінәлі адамдардың өтеуі және өтемақы төлеу – кінәлілердің анықталмауына (қылмыстың ашылмауы) байланысты қылмыстық істердің үлкен легі бойынша мемлекеттің, қоғамдық ұйымдар мен жеке адамдардың мүмкіндіктерін тарту жолымен залалды өтеу.

Осыған байланысты бізге жұртшылықтың қатысуымен қылмыс құрбандарының қауіпсіздігін және оларға көмек көрсетуді қамтамасыз ететін негізгі бағыттарды айқындайтын, Қылмыс құрбандарының құқықтарын қорғау жөніндегі мемлекеттік тұжырымдаманы қабылдау, сондай-ақ «Қылмыс құрбандары туралы» заңды әзірлеп, қабылдау мүмкін болып көрінеді.

Осылайша, қылмыс құрбандарын әлеуметтік қорғаудың қандай да бір тиімді жүйесін оған барлық қылмыстық әділет органдары мен қоғамдық институттарды кіріктірмейінше мүмкін болмайды.

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Егер 1999 жылы 139 431 қылмыс тіркелсе, 2000 ж. – 150 790 (8,1%-ке өскен), 2001 ж. – 152 168 (0,9%-ке өскен), 2002 ж. – 135 151 (11,2%-ке төмендеген), 2003 ж. – 118 485 (12,3%-ке төмендеген), 2004 ж. – 143 550 (2,9%-ке өскен) 2005 ж. – 146 347 (1,9%-ке өскен) қылмыс тіркелген.

2. Қараңыз: Қазақстан Республикасындағы 2000-2005 жылдар ішіндегі қылмыстар туралы статистикалық мәліметтер //Астана: ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық және арнайы есептер жөніндегі комитеті, 2006. – 145-б.

3. Сыздықов Б.К.: Қазіргі жағдайларда қылмыстылыққа ықпал етуге жұртшылықтың қатысуы /Автореферат. Қарағанды 2004. – 30-б.

4. Сонда.

5. Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі Уәкілдің қызметі туралы есеп – 2005 /Астана 2006. – 23-27-б.

6. Музеник А.К. Жәбірленуші (қылмыс құрбаны) және қылмыстық құқықтық қатынас. Томск, 2003.

7. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының «Қылмыстық процесте азаматтық талап-арызды қарау туралы» 20.06. 2005ж. № 1 нормативтік қаулысы.

 

«Құқық қорғау органдары мен азаматтық қоғам институттары қызметіндегі қылмыстылықтың алдын алудың теориялық және практикалық мәселелері» тақырыбына арналған халықаралық

 ғылыми-практикалық конференцияда жасалған баяндама.

Астана қаласы.  2007 жыл