21.06.2023 жылы жарияланды
Премьер-Министрге
Қазақстан Республикасының
А. А. Смайыловқа
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
Төрағасына
Г. О. Пірматовқа
Депутаттық сауал
Құрметті Әлихан Асханұлы!
Құрметті Ғалымжан Олжайұлы!
2023 жылғы 26 сәуірде Мен және Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының тобы Сіздің атыңызға депутаттық сауал жолдадым, оның ішінде Қазақстан Республикасы халқының кредиттелуі мәселесі бойынша ұсынымдармен.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің деректеріне сәйкес 90 күннен артық төлем жасалмаған жеке тұлғалардың мерзімі өткен берешегінің көлемі 2023 жылғы 1 наурыздан 1 мамырға дейін 504 млрд.теңгеден 549 млрд. теңгеге дейін, ал мерзімі өткен берешектің жалпы көлеміне үлесі 51% - дан 58% - ға дейін өсті.
Жеке тұлғалардың жұмыс істемейтін қарыздарының тұрақты өсуі қаржы институттары мен коллекторлық агенттіктер жұмысының тиімсіздігімен ғана емес, сонымен қатар қаржы институттарының уәкілетті органның нормативтік актілерін елемей, үстеме пайда алу үшін жеке тұлғаларға тұтынушылық кредиттерді барынша беруге ұмтылуымен де байланысты.
Микроқаржы ұйымдары Ұлттық Банк Басқармасының 2019 жылғы желтоқсандағы қаулысымен бекітілген қарыз алушының борыштық жүктеме коэффициентінің мәнін есептеу қағидаларын барлық жерде елемейтіні белгілі.
Ұлттық Банктің 2017 жылдан бергі қаулысын елемейтін екінші деңгейлі банктермен бірдей жағдай.
2023 жылғы 26 сәуірдегі депутаттық сұрау салуда медицина қызметкеріне 2021 жылғы жағдай бойынша 129 мың теңге кредиттер бойынша ай сайынғы төлеммен 215 мың теңге жалақы кезінде 3 (үш) банк ай сайынғы төлемдерді 360 мың теңгеге дейін ұлғайта отырып, қосымша кредиттерді мақұлдаған және берген мысал келтірілген. Медициналық қызметкерге қатысты борыштық жүктеме коэффициентін Центр Кредит Банкі, Каспий банкі және Фрид финанс Банкі елемейтінін нақтылағым келеді.
Депутаттық сауалға жауап ретінде Қазақстан Республикасының Үкіметі "АРРФР кірістерінің 50% - от бекітілген нормативтен тыс кредиттер беруге жол бермеу үшін бақылаудың мынадай алгоритмі іске асырылатын болады:
1) банктер мен МҚҰ бір жұмыс күні ішінде берілген қарыздар бойынша мәліметтерді кредиттік бюроларға беруге міндетті;
2) борыштық жүктеме коэффициентін есептеудің дұрыстығын тексеру кредиттік бюролардың базасында жүргізілетін болады;
3) борыштық жүктеме коэффициенті нормативінің асып кетуі анықталған кезде тиісті ақпарат АРРФР-ға және бұзушылыққа жол берген субъектілерге берілетін болады;
4) қарау қорытындылары бойынша қадағалап ден қою шаралары қолданылатын болады".
Өкінішке орай, ұсынылған ақпарат уәкілетті органның атынан Мемлекет Қазақстан Республикасы халқының кредиттелуі мәселесінен шынымен өзін-өзі алыстатқанын растайды.
Сондай-ақ, біздің депутаттық сауалымызда ЖРҚБ-ға проблемалық қарыздардың саны мен сомаларын көрсете отырып, өңірлер бөлінісінде проблемалық қарыздар бойынша Қазақстан Республикасының халқына жүйелі негізде ақпарат беру ұсынылды.
Жауап ретінде Қазақстан Республикасының Үкіметі біржақты емес жауап берді, атап айтқанда"микрокредиттер беру МҚҰ тіркелген жеріне қарамастан жүзеге асырылады, осыған байланысты өңірлер бөлінісінде проблемалық қарыздарды бөлу және оны одан әрі жариялау мүмкін емес, өйткені бұл өңірлер бойынша проблемалық берешек деңгейі туралы мәліметтер мен тұжырымдардың дұрыс қалыптаспауына әкеп соғады".
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінен осы мәселені қайта қарауды, атап айтқанда, қарыз алушылардың тіркелген жерін ескере отырып, оның ішінде проблемалық қарыздардың саны мен сомаларын көрсете отырып, өңірлер бөлінісінде Екінші деңгейдегі банктерде, микроқаржы ұйымдарында, ломбардтарда, кредиттік серіктестіктер мен коллекторлық агенттіктерде мерзімі өткен берешек деңгейі бойынша ақпаратты қалыптастыруды сұраймын.
2023 жылғы 26 сәуірдегі депутаттық сұрау салуда біз интернет-алаяқтықты болдырмау мақсатында онлайн кредиттер беру кезінде digital-ID жүйесін енгізуді, сондай-ақ тану туралы мәселені пысықтауды ұсынамыз уәкілетті орган зардап шеккендерге ақшалай қаражатты қайтару жөніндегі іс-шаралар қолданылмауы үшін алаяқтық фактілерін растаған кезде жеке тұлғамен тең дәрежеде ынтымақты жәбірленуші тарап қаржы институтын басқарады.
Осы сұраққа жауап ретінде Қазақстан Республикасының Үкіметі " банктер мен МҚҰ электрондық цифрлық қолтаңбаны, динамикалық және биометриялық сәйкестендіруді немесе пайдаланушының бірегей сәйкестендіргіші мен паролін пайдалана отырып, Жеке тұлғаларға электрондық қызметтер көрсету міндеті белгіленді. Сондай-ақ, микрокредиттер беру кезінде МҚҰ өтініш берушілердің телефон нөмірлерін ұялы байланыс операторларының деректерімен салыстырып тексеруді жүзеге асыруға міндетті, сондай-ақ 2021 жылы МҚҰ үшін полиция органдарының қарыз алушыны жәбірленуші деп тану туралы ұсынысы енгізілген жағдайда жалған кредиттер бойынша өндіріп алуға, сыйақы, өсімпұл және айыппұл есептеуге тыйым салу белгіленгені. Банктер үшін де осындай талаптар қойылады. Ол үшін ARRFR тиісті меморандум әзірленді, оған банктермен бірлесіп қол қойылады".
Дегенмен, бүгінгі күні барлық қаржы институттары электрондық цифрлық қолтаңбаны, динамикалық және биометриялық сәйкестендіруді немесе бірегей пайдаланушы идентификаторы мен құпия сөзді пайдалана отырып, электрондық қызметтерді ұсынбайды.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі осы мәселе бойынша тексеру жүргізіп, жоғарыда аталған құралдарды қандай қаржы институттары енгізбегенін анықтауы қажет деп санаймыз.
Қарыз алушыны жәбірленуші деп тануға келетін болсақ, бүгінгі күні қаржы институты тарапынан осы жағдайдағы сот практикасы туралы хабарлағымыз келеді. Мәселен, 2022 жылы бір жеке тұлғаға телефон қоңырауы арқылы алаяқ өзін банк қызметкерлері ретінде көрсете отырып, екі банктен 9 млн.теңгеге қарыз ресімдеді. Бұл жеке тұлға Ішкі істер органдарына жүгініп, жәбірленуші деп танылды. Бұдан әрі жеке тұлға осы заемдар бойынша оны жәбірленуші деп тану негізінде өндіріп алуды тоқтата тұруды мәжбүрлеу туралы сотқа жүгінді, алайда Медеу аудандық сотының судьясы банктер заемдар берілгеннен кейін жауап бермейді деп есептеп, талап қоюды қанағаттандырудан бас тартты.
Полиция органдары екінші деңгейдегі банктер, кредиттік серіктестіктер, ломбардтар және коллекторлық агенттіктер үшін қарыз алушыны жәбірленуші деп тану туралы ұсыныс енгізген жағдайда, бізде неге өндіріп алуды жүргізуге, сыйақы, өсімпұл және кредиттер бойынша айыппұлдар есептеуге мұндай тыйым салынбаған деген негізді сұрақ туындайды.
Бүгінгі таңда біз үшін нақты жағдайды, оның ішінде проблемалық қарыздарды сатып алу-сату нарығында көру маңызды. Біз өз сұрауымызда ЖРФР-ға қаржы институттары мен коллекторлық агенттіктер арасындағы проблемалық қарыздарды сатып алу-сату жөніндегі мәмілелерді іске асыру және тіркеу процестеріне тікелей қатысуға және бақылауға алуға кеңес бердік.
Осы сұраққа жауап ретінде Қазақстан Республикасының Үкіметі " бүгінгі таңда банктер мен МҚҰ кредиттер бойынша проблемалық берешекті қарыз пулдары түрінде коллекторларға береді. Несиелерді беру кезінде дисконтты несие беруші жалпы пулға анықтайды. Тиісінше, жеңілдік мөлшері бассейн құрылымындағы әрбір жеке несиеге қатысты қолданыла алмайды. АРРФР қарыздары бойынша құқықтарды (талаптарды) теріс пайдалануға және бақылаусыз беруге жол бермеу мақсатында тиісті заңнамалық түзетулер әзірленді. Осы түзетулер, егер мұндай кредиттер бойынша проблемалық берешекті реттеу рәсімдері аяқталмаса, банктердің және МҚҰ-ның коллекторлық агенттіктерге кредиттер бойынша талап ету құқықтарын қайта беруін көздейді".
Өкінішке орай, проблемалық несиелер ғана емес, адамдардың өмірі де сатып алынып, сатылатынын түсіну маңызды.
Бұл мәселені тәуелсіз сарапшыларды тарта отырып егжей-тегжейлі қарастыру қажет деп санаймыз, өйткені заңнамада проблемалық берешекті реттеу рәсімі қарастырылған, бірақ проблемалық қарыздарды сатып алу-сату нарығына қатысушылар бұл норманы міндетті емес деп елемейді.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен және Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігімен бірлесіп қажет деп санаймыз:
1. Екінші деңгейдегі банктердің, микроқаржы ұйымдарының, ломбардтардың және кредиттік серіктестіктердің Жеке тұлғаларға берген қарыздарын 2017 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне талдау нәтижелерін бере отырып, борыштық жүктеме коэффициенті асып кеткен Жеке тұлғаларға қарыздар беру бөлігінде, оның ішінде Қазақстан Республикасының қаржы институттары мен өңірлері бөлінісінде бұзушылықтарды анықтау мәніне талдау жүргізді;
2. Екі жыл ішінде 3 (үш) қарыз берген медицина қызметкеріне Банк Центр Кредит, Каспий банкі және Фрид Қаржы банкінің қарыз беруін тексеруді жүзеге асырды, борыштық жүктемені 129 мың теңгеден 360 мың теңгеге дейін, жалақысы 215 мың теңгеге дейін ұлғайтты. Жүргізілген тексеру қорытындысы бойынша көрсетілген банктерге қатысты қабылданған шаралар туралы хабарлау;
3. Проблемалық қарыздардың саны мен сомаларын көрсете отырып, қарыз алушылардың тіркелген жерін ескере отырып, өңірлер бөлінісінде, сондай-ақ Екінші деңгейдегі банктер, ломбардтар, кредиттік серіктестіктер, микроқаржы ұйымдары мен коллекторлық агенттіктер бөлінісінде мерзімі өткен қарыздар бойынша мерзімі өткен берешек деңгейі бойынша 30, 60 және 90 күннен астам мерзімдермен ақпарат ұсынды;
4. Электрондық цифрлық қолтаңбаны, динамикалық және биометриялық сәйкестендіруді немесе бірегей пайдаланушы идентификаторы мен құпия сөзді пайдалана отырып, бүгінгі күні жеке тұлғаларға электрондық қызметтер көрсететін екінші деңгейдегі банктердің, микроқаржы ұйымдарының және кредиттік серіктестіктердің тізімін ұсынды;
5. Полиция органдары қарыз алушыны жәбірленуші деп тану туралы ұсыным енгізген жағдайда жалған кредиттер бойынша өндіріп алуды жүргізуге, сыйақы, өсімпұл мен айыппұл есептеуге тыйым салу, сондай-ақ өз өкілеттіктері шеңберінде жоғарыда аталған іс-шараларды Екінші деңгейдегі банктердің, кредиттік серіктестіктердің қолдануына тыйым салатын тиісті нормативтік актіні қабылдау белгіленетін Меморандум банктерімен АРРФР-ға қол қою мерзімдерін айқындады ломбардтар мен коллекторлық агенттіктер құқық қорғау органдары жәбірленуші деп таныған қарыз алушыға қатысты;
6. Тәуелсіз сарапшыларды тарта отырып, қаржы институттары мен коллекторлық агенттіктер арасында проблемалық қарыздарды сатып алу-сату рәсімдерін әзірледі және бекітті.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, сондай-ақ өзімізге депутаттық сауалдар шеңберінде сұрақтар мен жауаптар алмасу практикасы тиімді болып табылмайтындығын және қалыптасқан жағдайларда міндеттеріне қайшылықтарды жою, ұсынымдар әзірлеу, сондай-ақ заңнамалық бастамаларды талдау және дайындау кіретін тұрақты жұмыс тобын құру туралы ұсыныс енгіземіз. осы мәселелерге қатысты заңнамалық актілер.
Бұл жұмыс тобына Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, уәкілетті мемлекеттік органдардың, оның ішінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің, сондай-ақ Қазақстан қаржыгерлері қауымдастығының өкілдері және қоғамдық бірлестіктер мен қаржы ұйымдарының басқа да өкілдері кіреді.
"Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының 27-бабына сәйкес депутаттық сауалды қарау нәтижелері және оларды іске асыру бойынша қабылданған шаралар туралы заңда белгіленген мерзімде жазбаша жауап беруіңізді сұраймын.
Депутаттар Е. Стамбеков
Р. Қожасбаев
И. Смирнова
А. Зейнуллин
У. Шапақ
А. Сағандықова
Е. Әбіл
А. Жұбанов
