Мүгедектігі бар адамдарды құқықтық және әлеуметтік қорғауға қатысты

Азаматтардың, оның ішінде мүгедектігі бар адамдардың әлеуметтік осал санаттарының әл-ауқатын арттыру және әлеуметтік қорғау мақсатында әлеуметтік Кодекс (бұдан әрі – Кодекс) қабылданды (2023 жылғы 1 шілдеден бастап қолданысқа енгізіледі).

Сонымен, Кодекстің жаңалықтарының бірі мүгедектік белгісі бойынша кемсітушілікті жою жөніндегі норманы енгізу болып табылады.

Парламент Сенатының жалпы отырысында "Мүгедектердің құқықтары туралы конвенцияға Факультативтік хаттаманы ратификациялау туралы" заң (бұдан әрі – Конвенция) мақұлданды. Бұл мүгедек азаматтардың өмір сүру сапасына Әлеуметтік және құқықтық кепілдіктерді қамтамасыз етудің тағы бір қадамы.

Кодекс пен Конвенцияны іске асыру үшін заңға тәуелді құқықтық актілердің жобаларын әзірлеу, мүгедек азаматтардың құқықтарын қорғау саласындағы республикалық заңнамаға конвенциялық ережелерді имплементациялау бойынша жұмыс жүргізілуде.

Әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін трансформациялау көзделген, оның басты мақсаты – мүгедектігі бар адамдар үшін арнаулы әлеуметтік қызметтердің қолжетімділігін арттыру.

Оңалтудың техникалық құралдарымен қамтамасыз етуге қатысты

Бүгінде мүгедектігі бар адамдарға техникалық оңалту құралдары мен көрсетілетін қызметтерді ұсыну әлеуметтік қызметтер порталы (бұдан әрі - Портал) арқылы жүзеге асырылады.

Мүгедектігі бар әрбір адам порталда оңалтудың техникалық құралын дербес таңдай алады немесе жеке қажеттіліктерін, тиісті өндірушіні, жеткізушінің рейтингі мен орналасқан жерін, басқа пайдаланушылардың пікірлері мен бағалауларын ескере отырып, қызметке тікелей жеткізушіден тапсырыс бере алады.

2020 жылдан бастап порталдың енгізілуі мүгедек адамдардың техникалық оңалту құралдарымен және қызметтермен қамтамасыз етілуінің өсуіне әсер етті.

Мәселен, егер 2018 жылы оңалтудың техникалық құралдарымен қамтамасыз етілсе және жеке көмекшінің, жестау тілі маманының, санаторий-курорттық емдеудің қызметтерімен тек 57,8% (271 479 адам) қамтылса, бүгінде бұл үлес 90,8% (397 047 адам) құрайды.

Сонымен қатар, порталда жеткізушілер ұсынатын тауарлардың сапасы төмен мүгедек адамдардан өтініштер келіп түседі.

Осыған байланысты, кодекс шеңберінде портал мәселелері жөніндегі комиссияның құзыреті күшейтілді, ол тауар сапасыз ұсынылған немесе қызметтер көрсетілген жағдайда өнім берушіні жосықсыз өнім берушілер тізіміне енгізу туралы шешім қабылдауға құқылы.

Бұдан басқа, мүгедектігі бар адамдардың қымбат және заманауи техникалық өтемақы құралдарына тең қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін техникалық құралдар парктерін іске қосу жоспарлануда. Пилоттық жоба "Қазақстан халқына"қорының қолдауымен кезең-кезеңімен іске асырылатын болады.

Мүгедектігі бар адамдарды оңалтуға қатысты

Мүгедектігі бар адамдарды бастапқы және қайталама оңалтуды медициналық ұйымдар мүгедектігі бар адамды оңалту мен оңалтудың жеке бағдарламасына сәйкес жүзеге асырады.

Елімізде медициналық оңалтуды 637 Денсаулық сақтау ұйымы көрсетеді, оның ішінде мемлекеттік – 388, жеке – 249.

2020 жылдан бастап "Қамқорлық" бастамасын іске асыру шеңберінде оңалту қызметтері желісін кезең-кезеңімен кеңейту бойынша жұмыс жүргізілуде. Бастапқы кезеңде Оңалту орталықтары облыс орталықтары деңгейінде ашылды.

Денсаулық сақтау желісі бойынша заманауи оңалту жабдықтарымен (Алматы, Атырау, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Түркістан, Қостанай, Маңғыстау, Қызылорда, Ақмола, Ақтөбе облыстарында және Астана қаласында) жабдықталған 22 оңалту орталығы ашылды.

Ауылдық жерлерде тұратын азаматтарды қамту мақсатында 17 аудандық оңалту орталығын және 6 өңірлік оңалту орталығын (жаңадан құрылған өңірлерді ескере отырып) ашу жоспарлануда.

Халықты әлеуметтік қорғау желісі бойынша 12 өңірде 150 орындық жаңа оңалту орталықтарын салу жоспарланған (Ақмола, Ақтөбе, Жетісу, Атырау, Абай, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Павлодар, Түркістан облыстары және Астана, Алматы, Шымкент қалалары). Ағымдағы жылы Абай облысының Семей қаласында 150 орындық оңалту орталығы пайдалануға берілді. 6 өңірде оңалту орталықтарының құрылысы жалғасуда. Қалған 5 өңір бойынша тиісті құжаттар дайындалуда.

Мүгедектігі бар адамдарды басқа нозологиялар бойынша оңалту қызметтерімен қамтуды кеңейту мақсатында еліміздің 8 өңірінде (Ақтөбе, Жетісу, Жамбыл, Шығыс Қазақстан, Қостанай, Павлодар облыстары, Шымкент және Алматы қалалары) аутизм спектрі бұзылған және басқа да ақыл-ой кемістігі бар балаларға арналған күндізгі болу орталықтарын ашу бойынша жұмыс жүргізілуде.

Сондай - ақ, балаларды мүгедектіктің алдын алу қажеттілігіне байланысты Қазақстанда алғаш рет мемлекеттік ерте араласу орталықтары (бұдан әрі-орталықтар) құрылды. 2022-2023 жылдар аралығында 17 ерте араласу орталығын ашу жоспарланған.

Оңалту орталықтарының жұмыс істеуі мүгедектігі бар барлық адамдарды, оның ішінде балаларды сапалы кешенді көмекпен қамтуға және оңалтудың барлық кезеңдерінде оңалту көмегінің сабақтастығы мен үздіксіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Балабақша топтарында мүгедек балаларға орын беруге қатысты

2023 жылғы 1 қаңтарға республикада 5 жасқа дейінгі мүгедектігі бар 55 445 бала тұрады (оның ішінде ерте жастағы (0-3 жас) балалар – 7 719, мектепке дейінгі жастағы (3-5 жас) балалар – 47 726 бала).

Білім беру жүйесімен 40 037 мүмкіндігі шектеулі бала қамтылған (72,2%), оның ішінде арнайы мектепке дейінгі ұйымдарда-5 268; жалпы дамытушы үлгідегі мектепке дейінгі ұйымдардың арнайы топтарында – 4 441 бала; жалпы дамытушы үлгідегі мектепке дейінгі ұйымдарда-16 305; жеке және басқа да білім беру ұйымдарында (қоғамдық) – 14 023 бала.

Білім беру жүйесінің психологиялық-педагогикалық түзету кабинеттері мен оңалту орталықтары жағдайында түзету-педагогикалық қолдауды мектепке дейінгі ұйымдарға бармайтын 11 597 мүгедек бала алады. Мүгедектігі бар 3 811 бала көмектен бас тартты (балалардың ерте жасына байланысты ата-аналарының бас тартуы (0-3 жас); балалардың ата-аналарының түзету көмегін алудан бас тартуы (даму проблемаларының (диагноздың) болуымен келіспейді, арнаулы ұйымдарға барғысы келмейді); арнаулы мектепке дейінгі ұйымдар мен топтардың, психологиялық-педагогикалық түзету кабинеттерінің жеткіліксіз желісі).

Осыған байланысты, Кодекс шеңберінде 2023 жылғы шілдеден бастап еліміздің 7 өңірінде (Ақмола, БҚО, Қарағанды, Түркістан облыстары және Астана, Алматы, Шымкент қалалары) сыйымдылығы аз үйлерді ашу үшін жеке секторға тапсырыс орналастыру бойынша пилоттық жобаны іске қосу жоспарлануда. Мұнда оларға арнаулы әлеуметтік қызметтердің кепілдік берілген көлемі көрсетілетін болады. Өз кезегінде, мүгедектігі бар адамдар тұратын жерлерде, оның ішінде ауылдық жерлерде жеке секторды тарту көрсетілетін қызметтердің сапасын жақсартуға мүмкіндік береді және баланы отбасында сақтауға ықпал ететін болады.

Стационарлық, жартылай стационарлық және үйде қызмет көрсетудің 731 мемлекеттік ұйымдарымен қатар 100 мыңнан астам мүгедектігі бар адамдарды қамтитын 182 үкіметтік емес ұйым арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсетеді.

Кәмелетке толған әрекетке қабілетсіз адамдарға қорғаншылық немесе қамқоршылық белгілеуге қатысты

"Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" кодекстің 120-бабына сәйкес мемлекет өзінің қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларын жүзеге асырады.

Жергілікті атқарушы органдардың халықты әлеуметтік қорғау жөніндегі уәкілетті органдары қабылданған сот шешімдерінің негізінде кәмелетке толған әрекетке қабілетсіз, әрекет қабілеті шектеулі адамдарға қорғаншылық немесе қамқоршылық белгілейді.

Айта кету керек, сот органдарында қамқоршылықты орнату ұзақ уақытты алады.

Мүгедектігі бар кәмелетке толған әрекетке қабілетсіз адамдарға қорғаншылық немесе қамқоршылық белгілеу рәсімін оңайлату мәселесі сот органдарымен пысықталатын болады.

Екінші топтағы мүгедектерге күтім жасау жөніндегі жәрдемақыға қатысты

Бүгінде мүгедек балаларды тәрбиелеп отырған отбасыларға Кәмелетке толғанға дейін мемлекеттік жәрдемақы төленеді.

2018 жылдың шілдесінен бастап 18 жастан асқан бала кезінен бастап бірінші топтағы мүгедектерге күтім жасау үшін тағайындалатын және төленетін жаңа ай сайынғы мемлекеттік жәрдемақы енгізілді. Көлемі 1,4 ПМ (56 794 теңге) құрайды. Ағымдағы жылдың 1 мамырына жалпы сомасы 23,3 млрд. теңгеге 101 мың адамға төленді.

2021 жылдың қазан айынан бастап бұл жәрдемақы мүгедектіктің себебіне қарамастан, бірінші топтағы мүгедектерге күтім жасайтын барлық азаматтарға төленеді. Көлемі 1,4 ПМ (56 794 теңге) құрайды. Ағымдағы жылдың 1 мамырына жалпы сомасы 9,4 млрд. теңгеге 40,5 мың адамға төленді.

Кодекс шеңберінде жоғарыда аталған жәрдемақылардың мөлшері 1,61 ПМ немесе 65 313 теңгеге дейін арттырылатын болады.

Бұдан басқа, жүріп-тұруы қиын бірінші топтағы мүгедектігі бар адамдарға жеке көмекшінің қызметтері ұсынылады. Ағымдағы жылдың 1 шілдесінен бастап олар әлеуметтік кепілдіктермен қамтамасыз етіледі.

Бүгінде елде екінші топтағы мүгедектігі бар 271,4 мың адам тұрады. Депутаттық корпустың екінші топтағы мүгедек адамдарға күтім жасау бойынша жәрдемақы төлеу бөлігіндегі ұсыныстары нақты қажеттілікке қарай пысықталады.

Мүгедектігі бар бала күтімін жүзеге асыратын әйелдердің ерте зейнетке шығуына қатысты

Сәйкес 1998 жылғы зейнетақы жүйесін реформалау 5 және одан да көп бала туып (асырап алған, асырап алған) және оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген әйелдер, егер 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін еңбек өтілі болса, 53 жасында зейнетке шыға алады.

Ынтымақты зейнетақылардың мөлшері біртіндеп азаяды, өйткені оларды тағайындау кезінде тек 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін әзірленген еңбек өтілі ескеріледі. Бұл ретте, 40 жастан кіші адамдардың ынтымақты зейнетақы алуға құқығы болмайды, өйткені олардың 1998 жылға дейін еңбек өтілі болмайды.

Ынтымақты зейнетақылар мөлшерінің төмендеуі міндетті зейнетақы жарналары есебінен қалыптастырылатын жинақтаушы зейнетақы мөлшерінің ұлғаюымен өтеледі (аударым кезеңі мен зейнетақы жарналарының мөлшері неғұрлым көп болса, оның мөлшері соғұрлым жоғары болады).