– Ерлан Бияхметұлы, сіз үшін қолайсыз, сөйлескіңіз келмейтін тақырып бар ма?
– Біз саясаттанушымыз ғой, одан соң депутат болдық. Депутат деген мансап емес, белгілі бір адамның қоғамдағы нақты миссиясы. Сондықтан елді толғандыратын сұрақтардың барлығына жауап беруге тырысуымыз керек. Біздің басты міндет өз құзыретіміздің аясында халықтың әл-ауқатын арттыруға бағытталған іс-шараларды жүзеге асыру. Заңдардың қолайлы, тиімді болуына атсалысу. Осы мәселелер аясында қандай сұрақтар туындайды, соның барлығына жауап беруге тырысуымыз керек. Бірақ адамның жеке өмірі және қадір-қасиеті деген кезде әрбір азаматта белгілі бір шек болу керек.

– Парламентке «Nur Otan» партиясынан сайланып отырсыз. Бүгінде, қоғамда партиялық тізіммен сайлануға наразылық бар. Бірқатар саясаттанушы сайлауға түсетін кандидаттың әрқайсысына жеке-жеке дауыс беру қажеттігін айтады. Негізі осы бағыт әділеттілікке жақын секілді…
– Халықаралық аспектіде саяси шаралар пропорционалдық пен мажоритарлық жүйеге негізделген англосаксондық және батыстың моделіне сай жүреді. Қазақстанда саяси партиялардың рөлін арттыру және аймақтарда саяси партиялардың жұмысын жетілдіру үшін пропорционалдық жүйе таңдалып алынды. Бұл дұрыс бағыт деп ойлаймын. Оның үстіне, жақында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өз жарлығымен Парламентке өту кедергісін бес пайызға азайтты. Енді келесі шақырылымдарда заң шығарушы органға басқа да партиялар енуі мүмкін. Менің ойымша, Қазақстанның бүгінгі саяси жүйесінде осы пропорционалдық жүйе өзін өзі ақтап отыр. Бұрын аймақтардағы мәслихаттардың үні естілмейтін. Қазір байқасаңыз, олар аудандарда жүйелі түрде жұмыс жүргізіп жатыр. Бұл саяси жүйеге басқа буынның келгендігін және оның аймақтағы мәселелерді шешуде рөлі артқанын көрсетеді. Әрине, өмір бір орында тұрмайды. Егер қажеттілік болса, мажоритарлық жүйені де ойластырған жөн.
– Пропорционалды сайлау жүйесі өзін қалай ақтап отыр? Оның нақты мысалы бар ма?
– Қазір мәселен, Нұр-Сұлтан қаласының мәслихаты өте белсенді жұмыс істеп жатыр. Бас қала үшін ең негізгі мәселе – оның аумағына кіретін ауылдар. Жол, ғаламтор байланысы мына іргеде тұрған Илинькаға да жетпеген. Осы мәселені қазір мәслихат көтеруде. Сонымен бірге Маңғыстау, Ақтау, Жаңаөзендегі мәслихаттар өте жақсы жұмыс істеуде. Бұл қуантады. Өйткені, саяси процестер тек Нұр-Сұлтанда ғана емес, еліміздің барлық аймақтарында жүру керек.
– Мажоритарлық сайлауға көшу бүгінде жиі көтерілетін мәселе болып жүр. Бұл тұрғыда партиялық тізіммен сайланатын депутаттардың фракция төрағаларына бағынышты деген пікірлер айтылып қалады. Расында солай ма?
– Ондай ештеңе жоқ. Өз басым қажет деп санаған әлеуметтік мәселенің бәрін көтеріп жатырмын. Төрт айдың ішінде балалар суициді, ауылдардағы жол мәселесі, өндірістегі өлім-жітім жайлы депутаттық сауалдар жасадым. Меніңше, барлығы әрбір депутаттың өз ұстанымына беріктігіне, біліктілік деңгейіне байланысты. Фракция басшылары да біз секілді депутат болғандықтан Парламентте барлығымыздың құқымыз тең. Сондықтан оларға депутаттар бағынышты деген пікірмен мүлдем келіспеймін. Әрбір депутат өз позициясына келгенде тәуелсіз.
– Қандай заңнамалық құжаттар бойынша жұмыс тобында барсыз? Оларға қатысты негізгі ұсыныс, бастамаларыңызды айта кетсеңіз.
– Қазақстандағы «Сайлау туралы» заң жобасы бойынша құрылған жұмысшы тобының құрамына кірдім. Онда біз осы ауыл-аймақтардағы әкімдікке түсу процесін жеңілдетуге назар аудардық. Яғни, әкімдікке тек қана партиялар емес, жеке адамдар да өзін өзі ұсына алады. Бұл адамдардың конституциялық құқын іске асырудағы ең негізгі фактор. Сонымен қатар, Сенатта бірінші оқылымда қабылданған Қазақстандағы жер қатынастары мәселесі бойынша құрылған жұмыс тобында болдым. Онда ауыл-аймақтардағы жайылым мәселесін реттейтін, нақтылап айтқанда, жерді алуда жергілікті жерде тұратын азаматтарға жеңілдік беру тетіктері жасалды.
– Бірақ түбегейлі шешім қабылданған жоқ. Тағы да бес жылға мораторий жарияланды ғой. Мұның себебін қалай түсіндіресіз?
– Мәселе мораторийда емес, азаматтар құқының тапталып жатқандығында. Менің ойымша ең негізгі мәселе – жерді экономикалық айналымға енгізу. Өйткені, ол – экономикалық категория болғандықтан, біздің экономикамызға жақсы әсер етіп, мемлекетке, халыққа пайда әкелуі керек. Сондықтан жердің экономикалық әлеуетін арттыру алдыңғы кезекке шығу керек. Осы тұрғыда қазір қоғамда қызу дискуссия жүріп жатыр. Бұл мәселе болашақта шешілуі ықтимал. Сіздің заңнамаларға қатысты сұрағыңызға келетін болсақ, үшінші заң рейдерлікке қарсы туралы заң. Осы құжатқа біз біреудің бизнесін тартып алу мақсатында жымысқы іс-қимылға баратын белгілі бір азаматтардың жауапкершілігін арттыру талабын белгіледік.
– Байқауымша кейбір әріптестеріңіз қазақшасы жақсы бола тұра, депутаттық сауалын орысша жолдайды. Қазақ тілінің қазіргі мүшкіл жағдайында бұл нашар үлгі екенін басқа-басқа, осы қалаулылардың ескермейтіні өзекті өртейді…
– Қазақ қоғамы орыстанып бара жатыр деп жылай беруге болмайды. Бүгінгі таңда қандастарымыздың саны елдегі халықтың жетпіс пайызына жетті. Және де осы мемлекеттік тілде жетік сөйлейтін жеткіншек ұрпағымыз өсіп, тәрбиеленуде. Қазір Парламент Мәжілісінде бүкіл комитеттердің, сонымен қатар пленарлық жиналыстардың барлығы мемлекеттік тілде өтеді. Өз басым комитетке келген бүкіл министрліктердің мемлекеттік тілде сөйлеуін бақылап отырамын.
– Десе де, түсінікті тіл деп орысша сөйлеп кетушілер шенділердің арасында көп. Жалпы, осы мемлекеттік тілдің мәртебесін қалай көтереміз?
– Біз жаһандану әлемінде өмір сүріп жатырмыз. Оның ағымдары қаласақ та, қаламасақ та қазақ қоғамына ене береді. Қазақстан егеменді мемлекет болғанымен, халқымыздың саны 18 миллион ғана. Ал қазіргі таңда Қытайдағы бір қалада халықтың саны 45 млн. Сондықтан біздің елімізде мемлекеттік тілді дамыту үшін балабақша, мектептердегі балалардың миына тілді ғана емес, рухани әлемді енгізу керек. Тіл рухани әлемге тікелей байланысты. Қазақтың рухани әлемі кең болатын болса, төл тіліміз еркін пайдаланылатын болады.
– Бұл үрдіс қалай жүру керек?
– Мысалы жер бетінде еврейлер 9 млн. Ал Израил араб және ағылшын тілінде сөйлейді. Солай
бола тұра олар 2000 жыл бұрын құрып кеткен тілін қалпына келтірді. Еврейлер бұған мықты ұлттық рухтың арқасында қол жеткізді. Қазақ тілі тұғырына қону үшін әр қазақтың бойында өз ұлтына деген сүйіспеншілік, патриоттық сезім болу керек. Бұған қыздарымыздың мықты тәрбиесі арқылы қол жеткізе аламыз. Өйткені, қыз дегеніміз – болашақ ана. Рухани әлемді кеңейтіп, тілдің қолданысын арттыруда ананың орнын ешқандай мемлекет, мектеп баса алмайды. Тіл анадан балаға, баладан немереге жалғаса беретін белгілі мұра деңгейіне жетуі тиіс. Құр заңмен біз қазақ тілінің мәртебесін көтере алмаймыз. Егер адамның өзінің ішінде тілге деген терең сезімі болмаса бәрі бекер. Одан кейін қызмет көрсету саласын қазақ тіліне аудару керек. Бұл мәселені мен үнемі көтеріп жүрмін. Ол үшін, жұмысқа тұратындар мемлекеттік тілді білу деңгейі бойынша емтихан тапсыруы керек.
– Қазақтың рухани шырақшысы Абай хакім өзінің үшінші қара сөзінде халықтың патшадан, болыстардан көріп отырған залалы жайлы ашына айтады. Абай заманынан бері қанша уақыт өтсе де, осы дерт әлі де жазылмағандай… Келісесіз бе?
– Әрбір халықтың мәңгілік бір проблемасы болады. Бұл тек қазаққа тән жағдай емес. Дүниедегі таптық теңсіздіктің проблемасы қазақта да, орыста да, басқа ұлтта да бар. Дегенмен де, заман ағымына сай тұрмысымызды өзгертуге белгілі бір қадамдар жасауымыз керек. Бүгінгі таңда мемлекеттігімізді сақтап қалудың бірден бір жолы – ұлттық бірлікті нығайту. Біз осыны қолға алуымыз керек. Яғни, сен миллионерсің бе, министрсің бе, депутатсың ба бір-бірімізге көмектесе білудің керектігін түсініп, сезініп жүргеніміз абзал. Ұлттық деңгейдегі бірлік дегеніміз – осы. Оның белгілі символдары және іс-қадамдары болуы тиіс. Қазір әлем халықтарының бір пайызы дүниежүзіндегі байлықтың тоқсан тоғыз пайызына ие. Бұл технологияның, қаржы қатынастарының дамуына, жаһанданудың кеңеюіне байланысты. Мемлекет халық үшін жұмыс істеу керек. Мемлекеттік реттеу деген бар. Оның аясында – аналарға, мүмкіндігі шектеулі азаматтарға, сонымен бірге ауылдан шыққан балаларымыздың интелектуалдық деңгейін, техникалық машығын арттыруға көмектесу – кезек күттірмейтін мәселе. Бұған тек мемлекет қана емес, жекелеген азаматтар да атсалысу керек. Бұл дегеніміз ауылдық мектептерге тек компьютер емес, робототехника, цифрлық технологияны оқытатын қосымша сабақтарды, факультативтерді ашу, ауылдан жас таланттарды тауып, олардың жоғары оқу орындарына түсуіне мүмкіндік туғызу. Сол кезде ұлттық бірлік деген идея өздігінен іске қосылады. Бүгінгі таңдағы ең негізгі мәселе – ұлттық бірлік идеясын дамыту.
– Соңғы кезде патриотизм туралы мәселе көтеріп жүрсіз. Патриот болу үшін адам білімді болу керек дейсіз. Ал, біздің көптеген оқыған, білімдар замандастарымыз елімізде өз қабілетіне, біліміне қолдау таппай шетке кетіп жатыр. Жалпы, патриоттық сезім деген не, оны қалай дамытуға болады?
– Мәселеге басқа қырынан қарауымыз керек. Он тоғызыншы ғасырда Жапония дамуы кенжелеп, Еуропа елдерінен, АҚШ-тан көп артта қалып қойды. Сол кезде күн шығыс елі өзінің балаларын шет елге, яғни Еуропа, Америкаға оқуға жіберіп отырып: «Біз балаларымызды оқуға жіберіп, батыстың технологиясын алып келуіміз керек, бірақ ішкі дүниеміз жапон болып қалуы керек» деп ұран тастады.Осының арқасында Жапония отыз жылдың ішінде Еуропаны қуып жетті. Жиырмасыншы ғасырдың басында Қытай мемлекеті өздерінің жастарын Еуропаға жай жұмыс істеуге жіберген. Дэн Сяопиннің «мысықтың түсі қандай екені бәрібір, тек тышқан ауласа болды» деген философиясы содан шыққан. Қазір осы елдер алып державаға айналып отыр. Сондықтан Қазақстан азаматтарының шетелге барып, оқып немесе жұмыс істеуінен трагедия жасаудың қажеті жоқ. Керісінше, олар сол жақтағы технология, экономиканың бәрін игеріп, Қазақстанға әкеліп, қолданғаны дұрыс.
– Көп азаматтарымыз барған жерінде тұрақтап қалып жатыр ғой…

– Жаһандану болғандықтан бұған тосқауыл қою мүмкін емес. Қазір дүниежүзінде халықтардың интеграциясы болуда. Бұрын да солай болған, ары қарай да солай бола береді. Мысалы Еуропа көп ұлтты болып бара жатыр. Қазір Францияның футбол құрама командасын көрсеңіз, ол жерде бір француз жоқ, бәрі араб және африкандықтар. Ал Англияға барсаңыз, Кембридж профессорының түрі азиялық. Бесінші ғасырдағы Еуропаның бүкіл саяси жүйесін өзгертіп жіберген «халықтардың ұлы көші». Оны істеген ғұндар. Миграция Шыңғыс ханның кезінде де болған. Оның Моңғолиядан барып, бүкіл дүниежүзін жаулап алғанын білеміз. Сон- дықтан бұл заңды үрдіс. Оған ешқандай шек қою мүмкін емес. Мұндағы негізгі мәселе – халқымыздың қайда жүрсе де өзін қазақ ретінде сезінуін қалыптастыру. Ең негізгі міндет – осы. Мысалы Қытай, Израиль мемлекеттері шетте жүрген азаматтарын мемлекеттік мүдделерін жүзеге асыруға пайдаланып отырады. Біз де осының жүйесін жасауымыз керек. Бірақ ең негізгі мәселе – ұлттық дәстүріміздің, ұлттық кодымыздың, бет әлпетіміздің сақталуына күш жұмсауымыз керек. Бұл мәселе қазақтың негізгі діңгегі. Қай жерде жүрсек те біз қазақы болмысымызды, рухани әлемімізді сақтауымыз керек.
– Десе де, шенеуніктердің ел алдындағы жауапкершілігіне көңіл тола бермейді…
– Мәселе – жүйеде. Біз шенеуніктердің барлығын сынай береміз. Шын мәнінде олардың бірі сіздің бауырыңыз, бірі досыңыз, бірі көршіңіз. Шенеунік деген біздің өзіміз. Сондықтан оларға деген көзқарасты өзгерту керек. Бірақ бүгінгі таңда ең негізгі мәселе – қоғамдық бақылауды барлық деңгейде күшейту. Осы тұрғыда Қазақстанда биыл 830-дан астам әкім тікелей сайлаудан өтетін болды. Бұл қоғамдық бақылауды күшейтуге әкелетін шара. Екіншіден, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев осы қоғамдық бақылауды күшейтудің құқықтық негізін жасауға тапсырма берді. Заң жобасы келесі сессияда Парламентке түсуі ықтимал. Бұл біздің мемлекеттік және квази-мемлекеттік органдарға, олардың бюджетін, іс-қимылын бақылауға қоғамның араласуына белгілі бір деңгейде жол ашады. Біздің еліміздегі қоғам мен мемлекет арасындағы қарым-қатынастың басқа моделіне алып келеді. Жалпы, шенеунікті кінәлай бермей, олармен бірге жұмыс істеуіміз керек. Мысалы, Нұр-Сұлтан қаласында, басқа да аймақтарда бюджеттің әлеуметтік бөлігі ашық. Ол қалай қалыптасып жатыр, қалай бөлініп жатыр, түгел онлайн режимінде көруге болады. Бізде азаматтарымызға осыны бақылауға үйрету, жүзеге асыруға бағыт-бағдар берілу цифрлық технологияны пайдалану, сонымен бірге ғаламтормен жұмыс істеудің әдістерін үйрету керек. Сонда көптеген мәселе өздігінен шешіледі.
– Осы бізге Кеден одағы, Еуразиялық экономикалық одақ секілді экономикалық интеграциялар не берді?
– Экономикалық интеграция – дүниежүзілік тенденция. Жаһандану процесі болғандықтан соңғы кезде дүниежүзіндегі геосаяси жағдай ушығып кетті. Сондықтан санкция, контрсанкция, бір-бірінің нарығын жабу деген мәселелер пайда болды. Егер осы проблемалар шешілетін болса, интеграциялық одақ мемлекетке пайда әкеледі. Десе де, елімізде интеграциялық одақтарда мемлекетіміздің мүддесін сақтау үшін нақты тетіктер жасалу керек. Бұл ретте Қазақстанның басқа елдерге тауарын кедергісіз өткізуі ең негізгі мәселе. Сонымен бірге, өзге елдердің тауарларын импорттаған кезде біздің елдің тауар өндірушілеріне белгілі бір артықшылықтар берілуі басты орында тұруы керек.
– Қоғамда тарихымыз көп қаузалып, өткенімізді жаңғыртуға деген ұмтылысымызға наразылық бар. Мұны қазіргі проблемалардан назарды бұру саясаты деп бағалайтындар шығуда. Сіздің пікіріңіз?
– Керісінше, біз өз тарихымызды білмейміз. Алтын Орданың кезінде Қазақстанның аумағында Тоқтамыс, Едіге, Орыс хандар билік үшін бір-бірін қырып тастаған. Сол кезде осы мемлекет қайраткерлері өзара ынтымақта болса империя сақталып қалушы еді. Біз осыдан сабақ алып, оны қайталамауымыз керек. Ол үшін тарихты терең білу өте маңызды. Онсыз болмайды. Аталмыш хандарымыз жайлы бізге жеткен деректерді оқып отырсаң, ол кісілердің бойында мықты қасиеттер көп болған. Сол кезде ортақ мемлекет, ортақ ел деген мүдделер болатын болса, олар сол артықшылықтарын елді ұйытуға, халықты сақтауға жұмсар еді. Бүгінде бас ауруымыз болып отырған ұлттық діл, тіл, рух деген мәселелер туындамаған болар еді. Тарихымызды білмеуіміздің салдары осындай жағдайға жеткізіп отыр. Сондықтан біз үшін алдыңғы кезектегі мәселе – тарихи жадымызды қалпына келтіру.
– Уақыт бөліп, сұхбат бергеніңізге рақмет!
Айша ҚҰРМАНҒАЛИ,
«Заң газеті»

https://zanmedia.kz/63917/erlan-sairov-parlament-m%D3%99zhilisini%D2%A3-deputatydeputat-fraktsiya%D2%93a-ba%D2%93ynyshty-emes/