Бірқатар қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарында (БАҚ), сондай-ақ әлеуметтік желілерде Халыққа қызмет көрсету орталықтарына (ХҚКО) жүктемені азайту мақсатында екінші деңгейдегі банктер арқылы шетелдік азаматтарға жеке сәйкестендіру нөмірін (ЖСН) алу бойынша Мемлекеттік қызмет көрсету туралы шешім қабылданғаны туралы ақпарат пайда болды.

Іс жүзінде ЖСН кез келген шет мемлекеттің азаматы «Азаматтарға арналған үкімет» Мемлекеттік корпорациясына жеке жүгінбей-ақ ала алады.

Қазақстан Республикасының азаматтары бұл ақпарат туралы білгеннен кейін экономикалық қауіпсіздік пен ЖСН-ды алуға құқығы жоқ адамдарға олардың жеке қатысуынсыз берудің дұрыстығына, ҚР аумағында ұсынылған құжаттармен сәйкестендіру - жеке тұлғаның физикалық сәйкестігін тиісті тексерусінсіз алаңдаушылық тудырады.

Мұндай күдіктің туындау себебі көрші елдерден ЖСН-ды және банк картасын Қазақстан аумағына жеке азаматтардың кірмей-ақ ақылы түрде алуға  болады деген  әлеуметтік желілердегі ақпарат таратылуына байланысты болып отыр.

Беделді шетелдік БАҚ-тың ресми сайттарында шетелдік қаржы мекемелері Қазақстан Республикасындағы серіктес банктердің сайты арқылы ЖСН рәсімдеу нұсқаларын ұсына отырып, клиенттерге Қазақстанда карталар ашуды ұсына бастағаны туралы мақалалар жарияланды.

Интернет желісінде Қазақстан аумағынан шетел азаматтары үшін Қазақстанның ЖСН қашықтан ресімдеу қызметтерін көрсету бойынша мамандандырылған сайттарға сілтемелер қолжетімді. Оларда 1-ден 3 күнге дейін қазақстандық ЖСН алуға болатындығы туралы толық ақпарат бар. Сайттан Телеграм ботқа көшу кезінде Қазақстанға келудің қажеті жоқтығын, басқа елден шықпай-ақ ЖСН алуға болады деген ақпарат шығады.

Бұл сайттар мен ҚР заңдарын бұза отырып ЖСН алуды ұсынатын мақалалар қоғамда елеулі резонанс тудырды, бұқаралық ақпарат құралдарында да, әлеуметтік желілерде де бірқатар ашулы жарияланымдар болды. Егер қызмет көптеген пабликтарда ашық талқыланса және ол туралы көрші мемлекеттердің БАҚ-тарында жазылса, шетелдіктер Қазақстан Республикасына келмей-ақ ЖСН ала алғаны туралы түсініктеме жазады, кем дегенде аталған фактілерді тексеруге, жұртшылықты тыныштандыруға, түсініктеме беруге негіз бар.

Бірақ мұндай жарияланымдар бойынша уәкілетті органдар ешқандай ресми түрде теріске шығарған жоқ.

Шетелдік азамат Қазақстан Республикасының ЖСН алу арқылы қандай құқықтарға ие болады?

ЖСН иеленуші бейрезидентке қазақстандық компанияларды құруға, бизнесті ресми жүргізуге, жеке және заңды тұлғалармен сенімгерлік қатынастарға түсуге кең мүмкіндіктер ашылады.

Қазақстан Республикасының азаматтары шетелдіктің қазақстандық ЖСН-ға ие екенін біліп, жеке нөмірді берер алдында оның деректерін уәкілетті органдар тексергеніне, бұл басқа елдің азаматы, ол өзін кім ретінде көрсететініне және ол Қазақстан аумағында физикалық тұрғыда екеніне сенімді.

Заң бойынша, егер ЖСН алған шетелдік Қазақстаннан кетсе, оның ЖСН енді жарамсыз болады.

Сондықтан, біздің елімізге алғаш келген ҚР резиденті емес ЖСН алу-бұл бұрын белгісіз адамның жеке байланыста болған кезде жеке физикалық немесе биологиялық белгілердің сәйкес келуі негізінде ұсынылған құжаттарға (ресми деректерге) сәйкестігін анықтауға бағытталған мемлекеттің маңызды функциясы.

Шетелдікке қатысты бұл рәсім басқа мемлекеттің азаматының ЖСН алу туралы өтініш берген сәтте Қазақстан Республикасының аумағында болуын тексеруді де қамтиды. Бұл дегеніміз, ЖСН алған сәттен бастап оның барлық әрекеттері Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес құқықтық нормаларға жатады.

Қазақстан азаматы шетелдік ЖСН иегері Қазақстан Республикасының заңдары бұзылған жағдайда біздің елімізде болғандықтан жауапкершілікке тартылатынына сенімді болуы керек.

Сондықтан ЖСН алудың дұрыстығы, атап айтқанда, ол өзін мәлімдеген адамның Қазақстан аумағында нақты болуы елдің мемлекеттік және экономикалық қауіпсіздігіне тікелей әсер етеді. Рәсімдерді бұзу, ЖСН-ны қашықтықтан алу түрінде, расталмаған тұлға оның ҚР аумағында болуын растамай, көлеңкелі экономика үшін қолайлы орта қалыптастыруға, алаяқтықтың таралуына ықпал етеді, халықаралық санкцияларды айналып өту тәуекелдерін тудырады.

Шетелдіктерге ЖСН беру, ең алдымен, алушы – шетелдіктерге «ыңғайлы болу» үшін емес, мемлекеттік  құрылымдардың жауапты тұлғаларының Қазақстан Республикасына келген басқа шетел азаматтарының сәйкестендірудің барлық рәсімдеріне сәйкестігін тексеру процесі.

Қазақстанға келмей-ақ шетелдіктердің ЖСН алуы үшін «саңылаулар» қай жерде болуы мүмкін деген сұрақ туындайды?

Қазақстан Республикасы «Сәйкестендiру нөмiрлерiнiң ұлттық тiзiлiмдерi туралы» Заңының сәйкес, Жеке сәйкестендiру нөмiрлерiн ҚР Ішкі істер министрлігі қалыптастырады.

Ішкі істер министрінің бұйрығымен «Қазақстан Республикасында уақытша болатын шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарға жеке сәйкестендіру нөмірін қалыптастыру және түзету» Мемлекеттік қызмет көрсету Қағидалары бекітілді, оларды берудің нақты рәсімдері айқындалған.

Қағидаларға сәйкес құжаттарды қабылдау (яғни жеке басын лайықты түрде сәйкестендіру) және Мемлекеттік қызмет көрсету нәтижесін беру тек ХҚКО немесе портал арқылы жүзеге асырылады egov.kz.  ҚР ІІМ-де нөмірді қалыптастыру рәсімі ғана бар, ал құжаттарды салыстырып тексеру, жеке басын сәйкестендіру және Шетелдіктің өтініш берген сәтте Қазақстанда физикалық тұрғыда тұрғаны үшін жауапкершілік толығымен «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясына жүктеледі.

ҚР ІІМ қағидаларында ЖСН беру қызметтерін көрсету тізімінде екінші деңгейдегі банктер жоқ.

Қазақстан Республикасының Заңы бойынша кімнің құжаттарды қабылдауға олардың сәйкестігін тексеруге, жеке басын сәйкестендіруге және ЖСН беруге құқығы бар?

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы «Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы» Заңының 20-бабына сәйкес «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясының ЖСН беру қадамдық рәсімі нақты көрсетілген, құжаттар топтамасының толықтығын, оның ішінде беруден бас тарту себептерінің бар-жоғын тексеруден басқа, мемлекеттік құрылымның жауапты қызметкері көрсетілетін қызметті алушының жеке басын сәйкестендіруді жүзеге асыруға міндетті.

Мемлекеттік қызметті көрсету нәтижесі тіркеу куәлігін беру болып табылады.

Бұл жағдайда екінші деңгейдегі банктерге ЖСН беру кезінде ең жауапты мемлекеттік функцияны көрсетуді негізсіз беру - көрсетілетін қызметті алушының жеке басын сәйкестендіру және жеке нөмірін алу сәтінде оның Қазақстан Республикасының аумағында жеке қатысуын тексеру жүзеге асырылды.Қазақстан Республикасы «Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы» Заңының 20-бабының талаптары бұзылған:

- 20-баптың 2-тармағы: «Мемлекеттік корпорацияның қызметкері мемлекеттік қызмет көрсету тәртібін айқындайтын заңға тәуелді нормативтік құқықтық актіде көзделген тізбеге сәйкес құжаттардың толық топтамасы көрсетілетін қызметті алушыда болған кезде оның өтінішін қабылдауға міндетті.

Көрсетілетін қызметті алушы мемлекеттік қызмет көрсету тәртібін айқындайтын заңға тәуелді нормативтік құқықтық актіде көзделген тізбеге сәйкес құжаттардың толық топтамасын ұсынбаған, сондай-ақ қолданылу мерзімі өтіп кеткен құжаттарды ұсынған жағдайда, Мемлекеттік корпорацияның қызметкері өтінішті қабылдаудан бас тартады».

- 20-баптың 3-тармағы: «Мемлекеттік корпорация арқылы мемлекеттік қызмет көрсету кезінде көрсетілетін қызметті алушының жеке басын сәйкестендіруді Мемлекеттік корпорацияның қызметкерлері жүзеге асырады».

Заңның осы бабында жеке тұлғаны сәйкестендіруді жеке банк қызметкері жүргізуге құқығы жоқ?

Екінші деңгейдегі банктердің ЖСН беруінің қоғамдық тәуекелдері қандай?

Құқықтық мемлекеттегі басқару теориясы кез келген мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру, құқығын беру рәсімдерді бұзғаны үшін жауапкершілікке тартылу міндетімен теңестіріледі деп болжайды.

Қазақстан Республикасы «Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы» Заңының 30-бабына сәйкес, мемлекеттік қызметті көрсету рәсімдерін бұзу Қазақстан Республикасы Заңдарында белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады. Бірақ бұл жауапкершілік тек "Азаматтарға арналған Үкімет" қызметкерлеріне қатысты.

ЖСН беру рәсімдерін бұзғаны үшін жауапкершілік Екінші деңгейдегі банктерге қолданылмайды. Сонымен қатар, банктерге мемлекеттік бақылау шаралары қолданылмайды және Қазақстан Республикасы «Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы» Заңының 5-тарауында көзделген қоғамдық мониторингпен қамту да қолданылмайды: «Мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын мемлекеттік бақылау. Мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын бағалау және оған қоғамдық мониторинг жүргізу».

Оның үстіне екінші деңгейлі банктер бизнес субъектісі ретінде көптеген тексерулерден қорғалған және мораторийге жатады.

Тәуекелдерді бағалаудың және анықталған бұзушылықтардың жолын кесудің заңнамалық бекітілген тетіктері жоқ.

Рәсімдерді бұза отырып ЖСН беру фактілері жұртшылыққа мәлім болса да, банк қызметкерлерінің ЖСН алушыны сәйкестендіру және Қазақстан Республикасынан тыс резидент емеске тіркеу куәлігін беру жөніндегі заң талаптарын бұзғаны үшін жауапкершілігі белгіленбеген.

Қазақстан Республикасы Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігіне сұрақтар туындайды:

1) Мемлекеттік құрылымдар басшыларының қайсысы осындай шешім қабылдады, оны қалай негіздеді және құжатты қабылдау рәсімі қалай өтті, ол қандай нормативтік актімен белгіленді? Бұл шешім ҚР Үкіметі, уәкілетті орган деңгейінде немесе "Азаматтарға арналған үкімет" мемлекеттік корпорациясының дербес шешімі ғана болды ма?

2) ЖСН беру кезегіне байланысты мәселе өтініш берушілер ағынына байланысты уақытша болды. Қазір дүрлікпе басылды. Неліктен мемлекеттік функцияларды екінші деңгейдегі банктерге мерзімсіз бере отырып, ұзақ мерзімді кезеңге шешім қабылдау қажет болды? ХҚКО-ларда кезек жоқ. Неліктен екінші деңгейдегі банктерге ЖСН беру құқығын әлі осы уақытқа дейін жойған жоқ?

3) Банктер бір мезгілде ЖСН берген кезде, яғни мемлекеттік функцияларды орындаған кезде мүдделер қақтығысы проблемасы туындай ма және оны бейтарап жасау керек пе. Банктердің өздері шетелдіктердің шот ашуға қаржылық тұрғыда қызығушылығы бар, мұны тек ЖСН алу арқылы жасай алады, осы банктер арқылы? 

4) ЖСН берудің мемлекеттік функцияларын орындау құқығы берілген банктерді кім және қалай таңдады? Бұл шешім қаншалықты ашық болды және сыбайлас жемқорлық қаупін тудырмады?

5) Екінші деңгейдегі банктердің ЖСН беру рәсімін бұзғаны үшін қазір кім жауапты? ҚР «Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы» қолданыстағы Заңы бойынша шетелдіктердің жеке басын сәйкестендіру, олардың Қазақстанда болуы және ЖСН беру жөніндегі жалғыз уәкілетті құрылым «Азаматтарға арналған үкіметтер» мемлекеттік корпорациясы болып табылады.  Бұл уәкілетті органдардың лауазымды адамдарының жауапкершілігінен кету емес пе, өйткені банктер бұл жағдайда сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың шектеулеріне бағынбайды және тек коммерциялық мүдделерден шешім қабылдайды?

Әр тармаққа жауап беруіңізді сұраймын.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып мен келесі ұсыныстарды енгіземін:

- Қазақстан Республикасы Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі Екінші деңгейдегі банктерге ЖСН беруге рұқсаттың күшін жойсын, сондай-ақ болашақта осындай жағдайларға жол бермеу жөнінде тиісті шаралар қабылдасын.

- Қазақстан Республикасы Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі ҚР резиденті емес ЖСН беру функцияларын екінші деңгейдегі банктерге қандай құжат, қандай Мемлекеттік орган бергені туралы ақпарат берсін. Осы құжаттарды қабылдаудан бұрын қандай рәсімдер болды, олар қоғамдық талқылаудан және заң сараптамасының рәсімдерінен өтті ме, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа қатысты.

- Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік шекара қызметі, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі екінші деңгейдегі банктер арқылы ЖСН алған шетелдіктердің тізімдерін құжаттарды беру мерзімдеріне сәйкес шекарадан қандай да бір бағытта өткендердің тізімімен салыстырып тексеру жүргізсін.

-  Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасына, Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігіне мемлекеттік функцияларды жеке ұйымдарға,  сондай-ақ сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі заңнаманы беру бөлігінде заңнаманы бұзу мүмкіндігін тексеру.

Сізден осы өтінішті қарауыңызды сұраймын. Қабылданған шешім туралы мені заңнамада белгіленген мерзімде жазбаша хабардар етуіңізді сұраймын.