Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
Ә. А. Смайылова
ДЕПУТАТТЫҚ САУАЛ
Құрметті Әлихан Асханұлы!
Біз нарықтық экономика жағдайында өмір сүріп жатырмыз. Біз дамудың қазіргі экономикалық моделін тиімді немесе тиімсіз, жақсы немесе жаман деп санауымыз мүмкін, бірақ оның нарықтық екендігі күмән тудырмауы керек. Сұрақ басқаша: біздің нарықтық экономикамыз бүгінде еркін нарық заңдары бойынша өмір сүріп жатыр ма? Баға қалай жүзеге асырылады және ол алыпсатарлық емес, шынымен әділ ме? Бағаның қалыптасуына шын мәнінде не әсер етеді және бағаның өсуі әрқашан нарықтық алғышарттар мен факторларға байланысты ма? Біз жыл сайын барлығының дерлік бағасы өсіп келе жатқанын анық көреміз және бұл соңғы онжылдықтардағы біздің шындықтарымыздағы жалғыз тұрақты үрдіс. Адамдардың өмір сүру деңгейі мен нақты табысы, өкінішке орай, төмендейді, сонымен қатар тұрақты.
Бағаны реттеу және баға белгілеу процесіне әсер ету өте танымал шара емес, бірақ тұтастай алғанда мемлекеттің экономикалық саясатының құралы ретінде қазіргі әлемдік экономикада кең таралған құбылыс. Мемлекет әрдайым және барлық уақытта маңызды рөл атқарды және әсіресе дағдарыс кезеңдерінде экономиканың жұмысына маңызды әсер етті. Осылайша, қалыптасқан жағдайды, экономикадағы дағдарыстық құбылыстарды, бағаның бақылаусыз өсуін және инфляцияны ескере отырып, бағаны мемлекеттік реттеу бағаның өсуін тежеудің тиімді тетігі бола алады.
Бағаны реттеу арқылы мемлекет белгілі бір тауарлардың айналымын бақылайтындай бағаларға әсер ету мүмкіндігіне ие. Бағаны тежеу арқылы мемлекет өнімнің жекелеген түрлерін ұсынуды арттыра немесе шектей алады. Мысалы, билік бағаны реттеу арқылы әлеуметтік маңызы бар тауарлардың (мысалы, дәрі-дәрмектердің) қол жетімділігін қамтамасыз етеді және, керісінше, басқа тауарлардың (мысалы, алкоголь мен темекі өнімдерінің) айналымын шектейді.
Өздеріңіз білетіндей, баға тұтынушы үшін бәсекелестік құралдарының бірі болып табылады. Дамыған бәсекелестік ортада баға экономикалық процестерді реттеу механизмі ретінде әрекет етеді және сұраныс пен ұсынысты теңестіреді. Өткір бәсекелестік жағдайында баға тікелей ынталандырушы әсерге ие, бұл оның деңгейі өндірістің ең үнемді әдістерін қолдануға және ресурстарды барынша толық пайдалануға ынталандыру ретінде қызмет етеді.
Бәсекелестік кәсіпорындарды тұтынушыларға үнемі жақсы баға ұсынуға және осылайша нарықтағы үлесін қайтарып алуға ұмтылуға итермелейтін фактор болып табылады. Бұл бізде қандай да бір себептермен жұмыс істемейді. Тұтынушы үшін күресуге ниет жоқ немесе кейбір нарық субъектілерінің монополиялық жағдайы оларға бәсекелестік туралы ойламауға мүмкіндік береді. Бірақ егер бәсекелестік сияқты фактор болмаса, кәсіпорындар инертті болады, өйткені тұтынушы үшін күресу қажеттілігі жоғалады — сұраныс тұтынушылардың таңдауы жоқ екендігімен қамтамасыз етіледі.
Егер жеңілдетілсе, онда мемлекеттік бағаны реттеудің барлық мәні мемлекет өнім бағасының деңгейін ұстап тұруы керек, ол бір уақытта жеткізушінің шекті шығындарына барынша жақын болады, бірақ сонымен бірге пайда табу үшін жеткілікті болады, сонымен қатар сатып алушылардың барлық талаптарын қанағаттандырады.
Бұл ретте тарифтік реттеудің негізгі қағидаты — реттелетін тауарлар мен қызметтерді жеткізушілер мен тұтынушылар мүдделерінің теңгерімі жұмыс істеуі тиіс. Жеткізушілер өздерінің барлық шығындарын жабуға құқылы, ал тұтынушылар өте төмен бағамен.
Іс жүзінде бұл қағидатты сақтауға реттеуші органдар реттелетін тұлғалар шығындарының негізділігін міндетті түрде бағалау арқылы қол жеткізіледі.
Мемлекет тиімді салық саясаты арқылы халықтың табысын қайта бөлу, халықтың өмір сүру деңгейін арттыру, халықтың сатып алу қабілетін арттыру міндетін атқармайды. Ең төменгі жалақының (бұдан әрі-ЕТЖ) өсу қарқыны экономика мен бағаның өсу шындығын қанағаттандырмайды. Сонымен қатар, бюджет жобасына сәйкес, келесі жылы біз бағалар мен ең төменгі есептік көрсеткіштен (бұдан әрі-АЕК) айырмашылығы, ЕТЖ мүлдем өспейтінін көреміз.
Ең төменгі күнкөріс деңгейін есептеу үшін пайдаланылатын тұтыну себетінің құрамына кіретін тауарлар мен қызметтерге бағалар мен тарифтерді қатаң реттеуді енгізу қажет. Бұл аз қамтылған халықтың, жалақысы мен табысы ЕТЖ-ға тәуелді адамдардың сатып алу қабілетін арттыруға мүмкіндік береді.
Өмір сүру деңгейі мен сапасын нақты арттыруға, халықтың қалың жігінің табысын неғұрлым жеделдетілген қарқынмен арттыруға бағытталған нақты мемлекеттік саясатты әзірлеу талап етіледі.
Экономиканың және оның жекелеген секторларының өсу қарқыны, жаңа бизнесті құру, тұтыну секторымен байланысты салаларды жандандыру (қызметтер, жеңіл өнеркәсіп, білім беру, Ауыл шаруашылығы өнімдері және т.б.) нақты сатып алу қабілетіне және тұтынудың өсуіне байланысты.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, көрсетілген проблемаларды шешу бойынша Үкіметтің ұстанымын ұсынуды, сондай-ақ мынадай шараларды қабылдау мүмкіндігін қарауды сұраймыз:
25% шегінде бірінші қажеттіліктегі тауарларға және тұтыну себетінің құрамына кіретін тауарларға баға белгілеу кезінде таза пайда үшін дәлізді және шекті мәндерді белгілеу.
Артық буындар мен делдалдарды бағадан шығару жолымен бағаны ашық реттеу және шығындарды азайту мәселесін шешу.
Тұтыну себетінің құрамына кіретін бірінші қажеттіліктегі тауарлар мен тауарлардың бағаларын мемлекеттік реттеуді енгізу үшін экономикалық негіздемені қарастыру және дайындау.
Бағаның төмендеуін реттейтін тиісті нормативтік базаны қамтамасыз ету.
Алыпсатарлықпен және тауар тапшылығының туындау ықтималдығымен байланысты тәуекелдерді бағалау, сондай-ақ баға белгілеу процесін реттеу кезінде ықтимал жағымсыз салдарға қарсы іс-қимыл шараларын әзірлеу.
Шағын және орта бизнес субъектілері үшін салық жүктемесін азайту және салықтық әкімшілендіруді жеңілдету бойынша шаралар қабылдау.
Жоғарыда баяндалғанның негізінде "Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының 27-бабына сәйкес депутаттық сауалға заңнамада белгіленген мерзімдерде жазбаша жауап беруіңізді сұраймыз.
Құрметпен,
фракция депутаттары
"Қазақстан Халық партиясы" М. Мағеррамов
Қ. Сейтжан
И. Смирнова
И. Сұңқар
Г. Танашева
